Σαν καλοδουλεμένη σκηνοθετικά και εμπνευσμένη σεναριακά ελληνική ταινία στις εποχές που δεν υπήρχε ούτε καν βωβός κινηματογράφος, ο Παπαδαμάντης καταφέρνει και μας παρακινεί να τον διαβάσουμε ξανά και ξανά.

Για να απολαύσουμε το  λόγο του, τις ανατροπές στην πλοκή, να βρούμε το κάτι ακόμη μαγικό που μας ξέφυγε στην πρώτη ανάγνωση. Σαν τις ιστορίες των παππούδων στο χωριό, που δεν τις χορταίνουμε, αν δεν τις σκούσουμε τουλάχιστον δέκα φορές, να καλύψουμε τις βασικές βερσιόν των γεγονότων που εξιστορούν.

Γιατί η μαγεία δεν κρύβεται στις ιστορίες αυτές καθεαυτές, αλλά στον τρόπο που δίνονται.

Αυτός που έλεγε πως δεν ομοιάζει ούτε του Πόε, ούτε του Ντίκενς, αλλά μοιάζει στον εαυτό του. Γιατί ας μην κάνουμε λάθος. Ο Παπαδιαμάντης αναγνωρίστηκε αμέσως από τους συγχρόνους του. Αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. Το παράξενο είναι η διαχρονικότητά του.

Γιατί δεν ασχολήθηκε ούτε με μεγάλα γεγονότα, ούτε διαπραγματεύτηκε πανανθρώπινες αξίες. Έκανε όμως τη Σκιάθο των 60 τετραγωνικών χιλιομέτρων και των 3.000 κατοίκων, ήπειρο ανεξερεύνητη, γεμάτη με ήρωες καθημερινούς και φευγάτους, δεμένους στο άρμα μια ζωής σχεδόν προαποφασισμένης.

Αυτός πήγε -με χίλια βάσανα- κόντρα στη μοίρα του και από δημοδιδάσκαλος έγινε συγγραφέας. Ίσως ο μεγαλύτερος από συστάσεως ελληνικού κράτους

Ο “κοσμοκαλόγερος” είναι ένας χαρακτηρισμός που τον συνοδεύει πάντα, αλλά μάλλον δεν ήταν τέτοιος. Ή πρόκειται για τη μια εντελώς επιφανειακή όψη του. Ο συγγραφέας που έγραψε το “Άνθος του Γιαλού” και το “Αστεράκι” δεν θα μπορούσε να είναι.

Απλά τα ελληνικά γράμματα ήθελαν έναν άγιο. Και τον βρήκαν δίχως δεύτερη σκέψη στο πρόσωπό του.

Το έργο του θα ήταν άρτιο και χωρίς τη “Φόνισσα”. Απλά εκεί έδωσε συμπυκνωμένη και σε κονσέρβα τη φλόγα από τα λόγια  της ψυχής του.

“Μια μέρα το παρόν θα μας ξαφνιάσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς του”, έγραφε προφητικά ο Ελύτης στη “Μαγεία του Παπαδιαμάντη”. Δεν άλλαξε το παρελθόν, αλλά το μυαλό μας μέσα στην κρίση. Θα γυρίσουμε πίσω για να βρούμε τη συνταγή για να ανταπεξέλθουμε στις αντιξοότητες. Τη συνταγή που ονομάζεται αξιοπρέπεια.

Στα 109 χρόνια που μας χωρίζουν από το θάνατο του, “τα αντιστύλια του οικοδομήματός του έπεσαν ένα προς ένα. Η αγροτική φάση πέρασε στη βιομηχανική, τοο χωριό στην πολιτεία, ο χριστιανός στον άπιστο. Κοινοτοπίες που αν είχαν την ίδια σημασία του αναπότρεπτου για το πνεύμα όση έχουν για την καθημερινή μας ζωή, θα έπρεπε η μορφή του Σκιαθίτη διηγηματογράφου να έχει γίνει αέρας. Δεν έγινε”…

Η προχειρότητα για την οποία κατηγορήθηκε στα πρώτα του διηγήματα, μετουσιώνεται σε δημιουργική πνοή. Θα βρει “βράχους χαρακτήρων” και θα τους απογειώσει, θα τους αποθεώσει.

Με σύγχρονους όρους ο Παπαδιαμάντης ήταν ένα τεράστιο, απαλλαγμένο από μικρότητες, καλό και “αγαθό” τρολ. Τρολάρισε τους ήρωές του ως το τέλος. Ταυτόχρονα και την εποχή του. Και με τον τρόπο του την εξύψωσε.

Ήταν από  τους τελευταίους που “πρόλαβαν να γεράσουν με αυτά που πρωτοαγάπησαν”…

Ήταν αυτός που όντας παιδί της εποχής του, έγραφε αθέλητα ίσως, για τη διάσωσή της στις επόμενες γενιές.

Αν θα μπορούσε να δει τη διαχρονικότητα του έργου του, θα την αντιμετώπιζε τουλάχιστον με αμηχανία.

Αλλά ίσως και όχι.Ήξερε όπως και οι σύγχρονοί του, πόσο τεράστιος συγγραφέας υπήρξε…