Το μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο, Το Όνομα του Ρόδου έχει κύριους πρωταγωνιστές μοναχούς στο τέλος του μεσαίωνα. Η υπόθεση έχει συνοπτικά ως εξής: Σε μια μονή της βόρειας Ιταλίας, στα μέσα του 14ου αιώνα, γίνεται συνάντηση αντιπροσωπειών του Γερμανού Αυτοκράτορα και του Πάπα για την αντιμετώπιση πολιτικοθρησκευτικών διαφορών. Η μονή όμως συγκλονίζεται από μια σειρά σκοτεινών δολοφονιών εις βάρος μοναχών της. Ο Γουλιέλμος του Μπάσκερβιλ, φραγκισκανός μοναχός και απεσταλμένος του Αυτοκράτορα, νους δαιμόνιος και εκπρόσωπος της νέας εποχής (Αναγέννησης) που ανατέλλει αργά και επώδυνα, καταφέρνει να ανακαλύψει την αιτία και το δράστη των δολοφονιών. Είναι ο τυφλός Χόρχε, ο γηραιότερος μοναχός της μονής και βαθύς γνώστης των μυστικών της πλούσιας βιβλιοθήκης της, στην κατοχή της οποίας βρίσκεται το τελευταίο σωζόμενο αντίγραφο του β’ τόμου της Ποιητικής του Αριστοτέλη, όπου ο μεγάλος Έλληνας Φιλόσοφος –και αυθεντία κατά τον Μεσαίωνα– εξέθεσε τις απόψεις του σχετικά με την κωμωδία. Ο Χόρχε πιστεύει ότι η μελέτη του έργου αυτού θα ανατρέψει –λόγω του κύρους του φιλοσόφου– όλο το θεοκρατικό οικοδόμημα, που με τόσο πάθος στηρίζει, της εποχής του Μεσαίωνα. Έτσι, απλώνει στις σελίδες του βιβλίου μια δηλητηριώδη ουσία με αποτέλεσμα, όποιος φιλέρευνος μοναχός κατόρθωνε να το ανακαλύψει στη μυστική του κρύπτη και να το διαβάσει, να δηλητηριάζεται.

Ουσιαστικά το θέμα του μυθιστορήματος είναι η θεολογία και οι συνέπειές της στον πραγματικό κόσμο όταν αυτή λαμβάνεται της μετρητοίς. Ο Έκο αναπτύσσει πολλά παράλληλα ζητήματα στο μυθιστόρημα αυτό.  Το ρόλο της μάθησης, την επερχόμενη Αναγέννηση, το ρόλο της επιστήμης και παρουσιάζει  τις απαρχές της σύγχρονης κοινωνίας. Όμως ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου αφορά στο γέλιο. Το γέλιο νομιμοποιείται τελικά στα μάτια του Θεού ή είναι ένα σημάδι της κυριαρχίας του Σατανά στον κόσμο; Ο Χόρχε υποστηρίζει ότι το γέλιο είναι η αρχή όλων των κακών:

Αυτό το βιβλίο (αναφέρεται στην Ποιητική του Αριστοτέλη) όμως μπορεί να διδάξει ότι η απελευθέρωση από τον φόβο του διαβόλου είναι σοφία. Όταν ο αγροίκος γελά με το κρασί να κελαρύζει στο λαρύγγι του, νιώθει αφέντης γιατί έχει αντιστρέψει τις σχέσεις της εξουσίας : το βιβλίο αυτό όμως μπορεί να διδάξει στους μορφωμένους τα έξυπνα, και από τη στιγμή αυτή ένδοξα τεχνάσματα τα οποία θα νομιμοποιήσουν αυτή την αντιστροφή. Τότε αυτό που στην ενστικτώδη κίνηση του αγροίκου παραμένει ακόμα κι ευτυχώς μια λειτουργία της κοιλιάς, θα μεταμορφωθεί σε λειτουργία του νου. 

Το ότι το γέλιο είναι ίδιον του ανθρώπου είναι σημείο των ορίων μας ως αμαρτωλών. Όμως από αυτό το βιβλίο πόσες διάνοιες διαβρωμένες σαν την δική σου δεν θα αντλήσουν τον έσχατο συλλογισμό ότι το γέλιο είναι σκοπός του ανθρώπου! Το γέλιο αποσπά για μερικές στιγμές τον αγροίκο από τον φόβο. Μα ο νόμος επιβάλλεται με το δέος του οποίου το αληθινό όνομα είναι ‘ο φόβος του Θεού ” . Και από το βιβλίο αυτό θα μπορούσε να ξεκινήσει η σπίθα του Εωσφόρου που θα έβαζε μια νέα φωτιά σ΄ ολόκληρο τον κόσμο: και το γέλιο θα διαγραφόταν ως ένα νέο τέχνασμα,  το οποίο ο Προμηθέας ακόμη αγνοούσε, για να κατανικηθεί ο φόβος. […] Σίγουρα αυτός που αποδέχεται τις επικίνδυνες ιδέες μπορεί επίσης να εκτιμήσει τους αστεϊσμούς  του αδαούς ανθρώπου που γελά με την απόλυτη αλήθεια που πρέπει κανείς να ξέρει και η οποία έχει ήδη ειπωθεί μια για πάντα. Με το γέλιο του ο ανόητος λέει στην καρδιά του: «Δεν υπάρχει Θεός».

Η θέση του Χόρχε βασίζεται στην πεποίθησή του ότι ξέρει τι είναι Αλήθεια. Στο σύμπαν του υπάρχουν μόνο δύο είδη θέσεων. Οι πρώτες είναι θέσεις οι οποίες είναι αληθείς. Είτε είναι οι περιγραφές του ελέους και της δύναμης του Θεού ή οι προσευχές προς το Θεό. Με το να γελάμε με αυτές είναι  σα να θεωρούμε ότι η κυριαρχία του Θεού είναι κάτι αστείο. Η δεύτερη σειρά προτάσεων αφορά σε θέσεις που προσβάλλουν το Θεό ή Τον καταδικάζουν ή τον αγνοούν. Αυτές πάλι δεν θα πρέπει να προκαλούν το γέλιο, αλλά οργή. Η θέση του Χόρχε ορίζεται από μια θέση ισχύος: Ο Χριστιανισμός υπάρχει, και το να γελάει κανείς είναι σαν να αποδέχεται ότι δεν υπάρχει. Πρόκειται για τη διατάραξη της Απόλυτης Αλήθειας και του Νόμου του Θεού.

Αντιθέτως, ο  Γουίλιαμ του Μπάσκερβιλ υποστηρίζει τα εξής: στο δικό του κόσμο η γνώση είναι πολύ πιο ασταθής απ’ ότι στον κόσμο Χόρχε. Αρχικά ο Γουίλιαμ αναφέρεται σε σ βιβλικά και άλλα παραδείγματα διωκομένων: αυτοί γελούν με αυτούς που τους καταδιώκουν. Παρουσιάζει το Χριστιανό όχι ως μια εξουσία ή ως μια εξουσιαστική παρουσία αλλά ως έναν υποδεέστερο ταπεινό άνθρωπο. Ως εκ τούτου η θέση του είναι παρόμοια με εκείνη του Χριστού απέναντι στον Μεγάλο Ιεροεξεταστή των Αδελφών Καραμάζωφ του Ντοστογιέφσκι. Δεύτερον, υποστηρίζει ότι υπάρχουν πράγματα στα οποία οι γραφές  δεν αναφέρονται:

«Ο Θεός απαιτεί να χρησιμοποιήσουμε το Λόγο για να ερμηνεύσουμε πολλά σκοτεινά πράγματα για τα οποία η Γραφή μας έχει αφήσει ελεύθερους να αποφασίσουμε. Και όταν κάποιος προτείνει να πιστέψουμε σε μια πρόταση, θα πρέπει να την εξετάσουμε πρώτα για να δούμε αν αυτή είναι αποδεκτή. Γιατί, αφού ο Λόγος δημιουργήθηκε από τον Θεό, ό, τι ευχαριστεί το Λόγο δεν μπορεί παρά να ευχαριστεί και το Θεϊκό Λόγο. Συνεπώς, για τη συγκεκριμένη πρόταση γνωρίζουμε μόνο ό,τι μπορούμε να συμπεράνουμε από το δικό μας Λόγο κατ’ αναλογία ή σε αντίθεση προς το Θεϊκό. Άρα, για να υπονομευθεί η ψευδής αυθεντία μιας παράλογης πρότασης που προσβάλλει το Λόγο, το γέλιο μπορεί μερικές φορές να είναι ένα κατάλληλο μέσο.

Το γέλιο για τον Γουίλιαμ  χρησιμεύει για να σηματοδοτήσει το διαχωρισμό μεταξύ των προτάσεων που είναι παράλογες και εκείνων που είναι εύλογες. Αν υποστηρίξει κάποιος ότι μια μυστική ομάδα εξωγήινων θα σώσει τους Έλληνες θα βάλουμε τα γέλια – ίσως όχι όλοι!. Το να επιχειρηματολογήσουμε υπέρ του Κεϋνσιανισμού ή του Μονεταρισμού είναι από την άλλη κάτι σοβαρό. Το βασικό σημείο εδώ είναι ότι ο Γουίλιαμ αποδέχεται μια ολόκληρη σειρά ερωτημάτων που ο Χόρχε απορρίπτει. Ερωτήματα τα οποία δεν επιδέχονται σαφούς απάντησης, για τα οποία η κρίση μας είναι αβέβαιη και ο Θεός δεν παρέχει κάποιο κανόνα. Το γέλιο είναι ένα εργαλείο μέσα σε μια συνεχή διαφωνία.

Αυτό που καθιστά ενδιαφέρουσες τις θέσεις του Γουίλιαμ και του Χόρχε είναι ότι ο Έκο εκθέτει έξυπνα μία από τις λειτουργίες του γέλιου. Σε έναν κόσμο όπου τα πάντα ήταν γνωστά και όπου η αλήθεια έχει αποκαλυφθεί, ο Χόρχε πιθανόν να είχε δίκιο. Το γέλιο θα ήταν χαζό: είτε άσεμνο ή συκοφαντικό της αλήθειας. Αυτός όμως δεν είναι ο κόσμος που ζούμε: η άποψη του Γουίλιαμ για την Αλήθεια, ότι δηλαδή δε γνωρίζουμε αρκετά και ό,τι γνωρίζουμε πρέπει να δομηθεί επίπονα με ανάπτυξη επιχειρημάτων και εξαγωγή συμπερασμάτων είναι πιο οικεία σε έναν κόσμο γέλιου. Αποτελεί μια υπενθύμιση του γεγονότος ότι είμαστε ξένοι στο δικό μας τόπο και αυτά που κατανοούμε είναι πολύ λιγότερα από αυτά που δεν κατανοούμε.  Ο Χόρχε τελικά έχει άδικο όταν υποστηρίζει ότι με το γέλιο του ο ανόητος λέει στην καρδιά του, «Δεν υπάρχει Θεός». Απλώς λέει ότι είναι Α-Νόητος.

Ο Έκο περιγράφει εύστοχα την ανατρεπτική δύναμη της χαμένης εργασίας του Αριστοτέλη για την κωμωδία, ιδιαίτερα την παρατήρησή του στην Ποιητική ότι η κωμική μάσκα στρεβλώνει τα χαρακτηριστικά των χαρακτήρων που αντιπροσωπεύει. Ο  Χόρχε φοβόταν το δεύτερο βιβλίο του Αριστοτέλη, διότι ίσως πραγματικά δίδασκε πώς να νοθεύσει το πρόσωπο της κάθε αλήθειας, έτσι ώστε ο άνθρωπος να μη γίνεται δούλος των φαντασμάτων του. Ίσως η αποστολή όσων αγαπούν την ανθρωπότητα είναι να κάνουν τους ανθρώπους να γελούν με την αλήθεια, να κάνουν την αλήθεια γέλιο, επειδή η μόνη αλήθεια βρίσκεται στο πως θα μάθουμε να απελευθερωθούμε από το τρελό πάθος για την αλήθεια.

Γιάννης Φελεμέγκας