Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή χαρακτηρίζεται από αιφνίδιες, ασυνείδητες και ανεπιθύμητες έμμονες σκέψεις, εικόνες ή παρορμήσεις (ψυχαναγκασμοί). Αν και ο πάσχων μπορεί να αναγνωρίσει τις σκέψεις αυτές ως υπερβολικές και συχνά παράλογες, παρόλα αυτά δεν μπορεί να τις απωθήσει αν και προσπαθεί διαρκώς να τις «ελέγξει» ή να τις «εξαφανίσει» καθώς είναι ιδιαιτέρως ενοχλητικές. Η θεματολογία ποικίλει και μπορεί να σχετίζεται με τον φόβο μίας ενδεχόμενης μόλυνσης, την συμμετρία/ ή και την τάξη, ιδέες σχετικά με την ηθική, την θρησκεία και την ανάρμοστη συμπεριφορά, την ανάγκη για έλεγχο ή την επιδίωξη της τελειότητας. Όλα αυτά ενεργοποιούν ανεξέλεγκτο άγχος και προκαλούν έντονο τρόμο ή συχνά ακόμα και πανικό.

Οι καταναγκασμοί είναι επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που εκτελούνται για την μείωση του άγχους με την μορφή της «τελετουργίας». Περιλαμβάνουν το πλύσιμο και την καθαριότητα, την καταμέτρηση και την αρχειοθέτηση με συγκεκριμένο τρόπο, τον διαρκή έλεγχο, την αναζήτηση επιβεβαίωσης ή την επανάληψη μίας δραστηριότητας.
Για παράδειγμα, ένα άτομο αισθάνεται έντονο φόβο μόλυνσης αν δώσει το χέρι του σε κάποιον ή αν ακουμπήσει αντικείμενα που έχουν χρησιμοποιηθεί από άλλους (ψυχαναγκασμός-σκέψη). Η τελετουργία που εφαρμόζει είναι το πλύσιμο των χεριών πολλές φορές για να μειωθεί το άγχος της μόλυνσης (καταναγκασμός- συμπεριφορά). Άλλα άτομα εμφανίζουν έντονη αμφιβολία και ελέγχουν ή αναζητούν συνεχώς επιβεβαίωση προκειμένου να νιώσουν παροδική σιγουριά και να μειώσουν την αμφιβολία (κλείδωμα πόρτας- μάτια κουζίνας κτλ).

Σταδιακά το άτομο εγκλωβίζεται σε έναν φαύλο κύκλο και οδηγείται σε μία κακή ποιότητα ζωής με αυξημένο στρες και προσωπική δυσλειτουργία ακόμα και για απλές δραστηριότητες. Η πορεία της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής είναι χρόνια, κυριαρχεί η αναποφασιστικότητα και η αμφιβολία, ενώ η διαταραχή συνυπάρχει με μείζονα κατάθλιψη, διαταραχές πρόσληψης τροφής, αυτοκτονικό ιδεασμό, ανικανότητα παραμονής στο σχολείο ή την δουλειά, προβληματικές σχέσεις και κατάχρηση ουσιών.

Η γνωστική συμπεριφορική θεραπεία και ιδιαιτέρως οι συμπεριφορικές τεχνικές σε συνδυασμό με φαρμακοθεραπεία (αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωσικά, βενζοδιαζεπίνες) έχουν τα καλύτερα και πιο άμεσα αποτελέσματα. Κατά την διάρκεια της παρέμβασης το άτομο εκτίθεται στις καταστάσεις που το αγχώνουν και μαθαίνει να προλαμβάνει την απάντηση. Η εκμάθηση των τεχνικών και των νέων τρόπων σκέψης προϋποθέτει προσπάθεια και εξάσκηση.
Η εμφάνιση της διαταραχής σχετίζεται τόσο με βιολογικά όσο και περιβαλλοντολογικά αίτια. Είναι πιθανή η αλλαγή στην χημεία ή την λειτουργία του εγκεφάλου λόγω στρες ενώ ευθύνονται και κάποια γονίδια που η συμβολή τους δεν έχει οριστικοποιηθεί. Πολλές από τις σκέψεις και τις συμπεριφορές πηγάζουν από την μάθηση κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. Άλλοι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης της διαταραχής περιλαμβάνουν το οικογενειακό ιστορικό, στρεσσογόνα γεγονότα και χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως είναι η τελειομανία.