…Θα προσθέσω ακόμα, πως για πολύν καιρό έμεινα καταγοητευμένος από τη φράση μου για την ωφελιμότητα της προσβολής και του μίσους, αν κι εγώ ο ίδιος έπεσα σε μια λύπη που σχεδόν αρρώστησα. Ακόμα και τώρα, ύστερ’ από τόσα χρόνια, όλα αυτά μου προξενούν μια θλιβερή εντύπωση όταν τα συλλογίζομαι. Έτσι συμβαίνει στα περισσότερα πράγματα, αλλά… δε θα ‘κανα καλύτερα να τελειώσω εδώ τ’ Απομνημονεύματά μου; Μου φαίνεται πως δεν έκανα καλά ν’ αρχίσω να τα γράφω. Τουλάχιστον, ντρεπόμουν γράφοντας αυτή τη διήγηση (γιατί δεν είναι πια φιλολογία, μα τιμωρία εξαγνιστική). Γιατί ‘ναι χωρίς ενδιαφέρον, παραδείγματος χάριν, να διηγούμαι σε μια μεγάλη νουβέλα πως έχασα τη ζωή μου σαπίζοντας ηθικώς μέσα σε μια γωνιά, χωρίς το κατάλληλο περιβάλλον, ξεσυνηθίζοντας από κάθε τι που είναι πραγματικό μέσα στο υπόγειό μου και γεμάτος από μια καχύποπτη κακεντρέχεια.
Σ’ ένα μυθιστόρημα πρέπει να παρουσιάσεις έναν ήρωα, κι εδώ έχουν συγκεντρωθεί εξεπίτηδες όλα τα χαρακτηριστικά του αντι‐ήρωα∙ και προπάντων όλ’ αυτά θα προκαλέσουν ελεεινή εντύπωση, γιατί όλοι έχουμε ξεσυνηθίσει σε τέτοιο βαθμό τη ζωή, που σε μερικές στιγμές αισθανόμαστε κάποια αηδία για την πραγματική ζωή και γι’ αυτό την αποστρεφόμαστε όταν μας τη θυμίζουν. Καταντήσαμε να θεωρούμε «την πραγματική ζωή» σαν αγγαρεία, σχεδόν σαν κανένα επάγγελμα και όλοι μέσα μας είμαστε της γνώμης πως είναι προτιμότερο να ζει κανείς τη ζωή των βιβλίων. Και γιατί ταραζόμαστε; γιατί κάνουμε τόσες ανοησίες; Τι ζητούμε; Ούτε και οι ίδιοι το ξέρουμε; Θα υποφέραμε περισσότερο αν οι τρελοί μας πόθοι πραγματοποιούνταν.
Σταθείτε, προσπαθήστε, παραδείγματος χάριν, να μας δώσετε περισσότερο ανεξαρτησία∙ βγάλτε από τη μέση τα εμπόδια, μεγαλώσατε τον κύκλο της δράσης σας∙ χαλαρώσατε την κηδεμονία, ε, λοιπόν, ναι, σας το διαβεβαιώνω, εμείς όλοι… θα ξαναζητήσουμε αμέσως την κηδεμονία. Το ξέρω καλά πως θα φουρκιστείτε, πως θα ξεφωνίσετε εναντίον μου, πως θα χτυπήσετε το πόδι. Μιλήστε λοιπόν, θα μου πείτε, για τον εαυτό σας μόνο, και για όλες σας τις αθλιότητες στο υπόγειο, μα δε χρειάζονται δικαιολογίες, δεν έχετε το δικαίωμα να πείτε εμείς όλοι. Επιτρέψετε, κύριοι, γι’ αυτό το εμείς όλοι.
Όσο για μένα στη ζωή μου, έσπρωξα μόνο ως την άκρη, εκείνο που σεις δεν τολμάτε ούτε στο μισό δρόμο να φέρετε, από αναντρία∙ κι ακόμα παίρνετε την αναντρία σας για φρονιμάδα, και παρηγορείστε ξεγελώντας τον εαυτό σας. Γι’ αυτό το λόγο, ίσως να ‘μαι πιο ζωντανός από σας. Μα δώστε, παρακαλώ, περισσότερη προσοχή. Δεν ξέρουμε μάλιστα που υπάρχει τώρα εκείνο που είναι ζωντανό, από τι συνίσταται και πως ονομάζεται. Αφήστε μας μόνους, χωρίς βιβλία, κι αμέσως θα πελαγώσουμε, θα τα μπερδέψουμε∙ δε θα ξέρουμε που να στηριχθούμε και σε τι ν’ αφοσιωθούμε, δε θα ξέρουμε, τι πρέπει ν’ αγαπήσουμε ή να μισήσουμε, τι πρέπει να εκτιμήσουμε ή να περιφρονήσουμε. Βαριόμαστε ακόμα που είμαστε κι άνθρωποι, άνθρωποι με σάρκα και οστά αληθινά, ντρεπόμαστε γι’ αυτό και το θεωρούμε σαν ατιμία μας. Γυρεύουμε να γίνουμε ένας τύπος γενικού ανθρώπου που δεν υπήρξε ποτέ. Είμαστε πεθαμένοι μόλις γεννηθούμε, κι είναι χρόνια και χρόνια που γεννούμε πατέρες που δεν είναι ζωντανοί κι αυτό όλο και πιότερο μας ευχαριστεί. Το γουστάρουμε. Σε λίγο θα θελήσουμε να γεννιόμαστε από καμιά ιδέα. Μα αρκούν αυτά. Δε θέλω πια να γράψω για το «υπόγειο»…

Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι,
(Απόσπασμα από το Υπόγειο)