Η Δικαστική Ψυχολογία είναι ο κλάδος που αξιολογεί τα στοιχεία ή/και τα ευρήματα που θα βοηθήσουν στην περαιτέρω διερεύνηση των διαφορετικών εκφάνσεων μίας παραβατικής συμπεριφοράς.  Συνεπώς τόσο σε υποθέσεις Αστικού όσο και Ποινικού Δικαίου διευκολύνει την διεργασία παρέχοντας τις ειδικές του γνώσεις.

Η Εγκληματολογία ως κλάδος υπάγεται στην Νομική επιστήμη και διερευνά την παραβατική συμπεριφορά ή εγκληματική πράξη σε σχέση με τους πρωταγωνιστές της, θύτες, θύματα αλλά και εξέταση μαρτύρων υπεράσπισης και κατηγορίας. Ως κλάδος βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την Δικαστική Ψυχολογία και λειτουργούν συμπληρωματικά.

Η συνδρομή του Δικαστικού Ψυχολόγου είναι απαραίτητη όταν σε μία Ποινική Δίκη εμπλέκονται άτομα που υπάρχει βάσιμη υποψία πως αντιμετωπίζουν ή έχει ήδη εξακριβωθεί ότι πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή. Ως ψυχικά πάσχων ορίζεται οποιοσδήποτε πληρoί τα διαγνωστικά κριτήρια για μία διαταραχή στον Άξονα Ι (Αγχώδεις, Συναισθηματικές ή Ψυχωτικές Διαταραχές) είτε στον Άξονα ΙΙ (Διαταραχές της Προσωπικότητας/ Νοητική Υστέρηση) σύμφωνα με τα δύο Εγχειρίδια DSM-IV (1994)/DSM-V (2013).

Να σημειωθεί ότι προκειμένου να εντοπιστεί το αν κάποιος πάσχει από μία ψυχική νόσο χρειάζεται λεπτομερής κλινική και ψυχομετρική αξιολόγηση μέσω δοκιμασιών, τεστ και σταθμισμένων ερωτηματολογίων. Όλες οι διαταραχές όπως περιγράφονται δεν οδηγούν σε διατάραξη των πνευματικών ή ψυχικών λειτουργιών με συνέπεια την μείωση ή απώλεια του καταλογισμού και για αυτόν τον λόγο δεν είναι πάντα απαραίτητος ο εγκλεισμός σε δημόσιο ψυχιατρείο για παρατήρηση.

Παρόλα αυτά οι ψυχικά πάσχοντες είναι μία ευπαθής ομάδα ατόμων που χρειάζεται σε πολλές περιπτώσεις ειδική υποστήριξη και συμπαράσταση καθ’ όλη την διάρκεια της δικαστικής διεργασίας.

Ο νομοθέτης αναγνωρίζοντας αυτήν την ιδιάζουσα ανάγκη έχει θεσπίσει ανάλογους νόμους και άρθρα προκειμένου να προστατέψει τα άτομα αυτά από τυχόν παρεκκλίνουσες ή άλλες παραβατικές συμπεριφορές  που θέτουν σε κίνδυνο και εν δυνάμει μπορεί να βλάψουν τους ίδιους ή τους γύρω τους (κοινωνία κατ’ επέκταση).

Τα άτομα αυτά πρέπει επίσης να προστατεύονται προκειμένου να μην πέσουν θύματα εκμετάλλευσης λόγω της αδυναμίας ή της διατάραξης των πνευματικών τους λειτουργιών (ηλικιωμένοι με άνοια/ άλλες νευρολογικές διαταραχές όπου επηρεάζεται η κρίση και η λήψη αποφάσεων).

Άλλες περιπτώσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, ποινικά αδικήματα ή εγκληματικές πράξεις που διαπράττονται από ψυχικά πάσχοντες, υπόνοιες ότι ένας δράστης μίας ποινικής πράξης είναι ψυχικά ασθενής και χρειάζεται εκτίμηση ικανότητας για καταλογισμό.

Ο Δικαστικός Ψυχολόγος μπορεί να παραστεί στο δικαστήριο προκειμένου να διευκολύνει την διαδικασία είτε ως τεχνικός σύμβουλος είτε ως πραγματογνώμονας για να βοηθήσει στην ανάλυση και την παρουσίαση των στοιχείων κατηγορίας ή υπεράσπισης.

Για να εκτιμηθεί η υπευθυνότητα του δράστη όπως ορίζεται και να του επιβληθεί η προβλεπόμενη ποινή σε περιπτώσεις ψυχικά πασχόντων είναι απαραίτητη η συμβολή πραγματογνώμονα προκειμένου να συνταχθεί ψυχιατρική έκθεση ύστερα από εξέταση. Ο πραγματογνώμονας μπορεί και πρέπει να προσφέρει τις εκτιμήσεις του στα θέματα που άπτονται της ειδικότητας του κατόπιν διορισμού του και οφείλει να απαντήσει σε συγκεκριμένα ερωτήματα.