Το Λακκί, στη Λέρο, είναι μοναδικό. Η εκκλησία τoυ  αυστηρή και μινιμαλιστική, είναι περισσότερο Bauhaus από τη Mamma Mia. Το σχολείο, με τις μεγάλες βελονοειδείς του πόρτες, είναι ένα υβρίδιο νεωτεριστικών και βυζαντινών στοιχείων.

Ο παλλόμενος κινηματογράφος της Art Deco φαίνεται να ορμά προς τη θάλασσα σαν ένα τρένο με ταχύτητα. Ακριβώς πίσω από αυτό, ένα αστεροειδές αίθριο στρέφεται πάνω στον επιβλητικό πύργο του ρολογιού της πόλης. Ένας παράξενος, δίσκος-διαμορφωμένο προσάρτημα βλασταίνει από τον πύργο σαν μια φρυγανιέρα. Η σουρεαλιστική φύση όλων αυτών είναι έκδηλη.

Λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν ότι αυτό το μέρος υπάρχει και ακόμη και όσοι ζουν εδώ βλέπουν την πόλη τους με κάποιο σκεπτικισμό.

Η προέλευσή του χρονολογείται από τις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η Λέρος, μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, ήταν υπό ιταλική κυριαρχία.

Στρατηγικά τοποθετημένο και προικισμένο με ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της νότιας Ευρώπης, στο οποίο ο Μουσολίνι αποφάσισε να φιλοξενήσει το Βασιλικό Ιταλικό Πολεμικό Ναυτικό, στο πλαίσιο του σχεδίου του για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου.

Το 1923 έστειλε δύο αρχιτέκτονες –  τους Rodolfo Petracco και Armando Bernabiti – στη Λέρο για να κατασκευάσουν μια μοντέρνα πόλη στο λιμάνι για την εγκατάσταση χιλιάδων Ιταλών, συμπεριλαμβανομένου του στρατιωτικού προσωπικού και των οικογενειών τους. Τότε, ολόκληρος ο κόλπος ήταν ένα ακατοίκητο έλος και οι αρχές άρχισαν να γεμίζουν την περιοχή με τόνους σκυροδέματος που εισαγόταν από την Ιταλία.

Κατά την άφιξή τους στη Λέρο, οι Petracco και Bernabiti κατόπτευσαν την περιοχή και άρχισαν να σχεδιάζουν την ουτοπική τους πόλη από το μηδέν.

Ανεπτυγμένη μέσα μια σειρά από μεγάλους, καμπύλους δρόμους, η πόλη τους θα έδινε προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα και την τάξη, προσφέροντας μια αίσθηση ομορφιάς και αρμονίας. Στην ανατολική περίμετρο, ο σιδηρόδρομος ήταν προορισμένος να μεταφέρει φορτία από το λιμάνι στο τελωνείο.

Δίπλα σε αυτό σχεδιάστηκε η οικονομική ζώνη, με κινηματογράφο, αγορά και ξενοδοχείο. Περαιτέρω, η οικιστική ζώνη θα αποτελείται από ξεχωριστά τεταρτημόρια για διαφορετικούς αξιωματικούς και εργαζόμενους. Τα σπίτια, μερικά από τα οποία έχουν ανακαινιστεί όμορφα, είναι χαριτωμένοι κύλινδροι, κυβοειδείς κατασκευές με ευρύχωρους κήπους. Δημιουργήθηκε ένα τεράστιο νοσοκομείο. Κατασκευάστηκαν μεγάλες πλατείες και φυτεύτηκαν εκατοντάδες πεύκα και ευκάλυπτοι.

Η πόλη που προέκυψε, την οποία οι Ιταλοί ονόμασαν Portolago, θεωρείται η μόνη αληθινή ορθολογική πόλη έξω από την Ιταλία.

Παιχνιδιάρικη φύση και παραλογισμός

Ο ορθολογισμός, ένα αρχιτεκτονικό κίνημα που αναπτύχθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ιταλία, χαρακτηριζόταν από ένα απλό, λειτουργικό σχεδιασμό βασισμένο στα ιδανικά της αγνότητας, της λογικής και του οικουμενισμού. Ενέπνευσε τις αναδυόμενες τότε τάσεις του μοντερνισμού  και του φουτουριστικού κινήματος, όσο και η κλασική γεωμετρία των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών ναών.

Ωστόσο, ακόμη και στο πλαίσιο του ορθολογιστικού κινήματος, το Λακκί έχει μια μοναδικότητα.

“Ενώ οι ιταλικές πόλεις που χτίστηκαν στο πλαίσιο του ορθολογισμού ήταν άκαμπτες, μονότονες και αδικαιολόγητα μνημειώδεις”, γράφει ο Αντώνιος Αντωνιάδης, συγγραφέας της ιταλικής αρχιτεκτονικής στα Δωδεκάνησα: Μια προκαταρκτική εκτίμηση, “η αρχιτεκτονική στο Λακκί είναι διαφοροποιημένη, περιεκτική και φαντασιακή”.

Ο Γεώργιος Τραμπούλης είναι ο τοπικός ιστορικός και αρχειοφύλακας του Λέρου. Στο γραφείο του στην πολύχρωμη πρωτεύουσα του νησιού, ο Πλάτανος, μου δείχνει το αρχικό σχέδιο του Λακκί, που υπογράφει ο Petracco, και εξηγεί το στόχο του να μεταφέρει τα αρχεία του νησιού στα παλιά ναυτικά στρατόπεδα – ένα γραφικό ορθολογιστικό-μαυριτανικό κτίριο στις δυτικές ακτές.Ο Τραμπούλης περιγράφει το Petracco και τον Bernabiti ως ταλαντούχους αλλά εκκεντρικούς άνδρες που δεν ταυτίζονταν με το φασιστικό κίνημα της Ιταλίας.

“Επωφελήθηκαν από την έλλειψη άμεσης εποπτείας από τη Ρώμη για να εξερευνήσουν και να πειραματιστούν, να επιδοθούν σε φανταχτερά ταξίδια και να συγχωνεύσουν τον ορθολογισμό με το τοπικό στυλ”.

Για το Λακκί, αντλούσαν έμπνευση από τους πίνακες του Giorgio de Chirico, τη γεωμετρία των αρχαίων ναών και τον αισιόδοξο νεωτερισμό της Art Deco. Υπάρχει μια αίσθηση παιχνιδιού, ακόμη και παραλογισμός στα σχέδιά τους, σαν να ήταν τελικά ελεύθεροι να εκφραστούν χωρίς τον Duce να αναπνέει στους λαιμούς τους. Το αποτέλεσμα είναι ένα από τα πιο τολμηρά και μοναδικά πειράματα του 20ού αιώνα στον τομέα της αρχιτεκτονικής και του πολεοδομικού σχεδιασμού.

“Το Λακκί πρέπει να χαρακτηριστεί ως μνημείο εθνικής σημασίας”, λέει η Αναστασία Παπαϊωάννου, αρχιτέκτονας που πραγματοποίησε εργασίες αναστήλωσης στην πόλη. “Είναι ένα σπάνιο παράδειγμα μιας πόλης που δημιουργήθηκε από το μηδέν, ακολουθώντας το ίδιο ύφος και ακολουθώντας το ίδιο σχέδιο από τους ίδιους αρχιτέκτονες από την αρχή μέχρι το τέλος“.

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Petracco και ο Μπερναμπίτι επέστρεψαν στην Ιταλία για να βρουν την αρχιτεκτονική τους φιλοσοφία στο περιθώριο και μια δημόσια άγνοια – και μη ενδιαφερόμενη – για το έργο τους στο εξωτερικό. Κανείς από αυτούς δεν έκανε άλλο ένα ορθολογικό κτίριο. Και οι δύο άνδρες πέθαναν στην αφάνεια.

Το 1947, τα Δωδεκάνησα μεταβιβάστηκαν στην Ελλάδα. Το Portolago μετονομάστηκε σε Λακκί για να μη θυμίζει τον δικτάτορα Μουσολίνι . Αντί να αντιπροσωπεύει το όραμα ενός ουτοπικού μέλλοντος, η πόλη συμβόλιζε την ιταλική φασιστική κατοχή, η οποία, ιδίως στα τελευταία της χρόνια, είχε γίνει όλο και περισσότερο καταπιεστική και βάναυση για τους Έλληνες του νησιού. Ξεχασμένο και ημι-εγκαταλελειμμένο το Λακκί αγνοήθηκε μέχρι τη στροφή της χιλιετίας.

“Η εκκλησία, το θέατρο, το σχολείο, το νοσοκομείο, οι στρατώνες, το ξενοδοχείο και πάνω απ ‘όλα η αίθουσα κυκλικής αγοράς αποτελούν ένα υποδειγματικό, συνεκτικό αρχιτεκτονικό σύνολο που θα μπορούσε να παρουσιαστεί σε οποιαδήποτε έκθεση της αρχιτεκτονικής του 1930», γράφει ο Βασίλης Κολώνας,(τα Δωδεκάνησα 1912-1943).

Περπατώντας μέσα στο Lakki τη νύχτα αισθάνεται σαν να περπατάς μέσα σε ένα παλιό σκηνικό, όπου τα φώτα έχουν σβήσει και οι ηθοποιοί έχουν φύγει.

Στην ακμή της στα τέλη της δεκαετίας του 1930, πάνω από 8.000 άνθρωποι ζούσαν στο Λακκί. Σήμερα, λιγότεροι από 2.000. Τα μεγάλα κτίρια και οι δρόμοι επέτρεψαν στην πόλη να αναστηθεί ως εμπορικό κέντρο για το νησί, αλλά το βράδυ οι δρόμοι της γίνονται άδειοι Οι φιγούρες των κτιρίων προκαλούν κάποια θλίψη.

Ο Enzo Bonanno είναι 71 ετών, αλλά έχει μια νεανική γοητεία που ξεπερνά την ηλικία του. Το 1989, ο ίδιος και η σύζυγός του εγκατέλειψαν την Ιταλία και με ένα γιοτ και έπλευσαν άσκοπα στη Μεσόγειο, επισκέπτοντας την Τυνησία, τη Λιβύη, τη Συρία και την Τουρκία πριν σκοντάψουν στη Λέρο το 1998. Έκτοτε μένουν εκεί.

Καθώς αναβοσβήνουμε γύρω από το νησί στο τζιπ του, εξηγεί, σε ένα αναστατωμένο μείγμα Ιταλικών και Ελληνικών, τι ένιωσε όταν έφτασε για πρώτη φορά στο λιμάνι του Λακκί. “Δεν μπορούσα να το πιστέψω”, λέει, “σκέφτηκα ότι ήταν παραίσθηση”. Τώρα συνταξιούχος, ξοδεύει το χρόνο του διδάσκοντας Ιταλικά στο τοπικό σχολείο και ευαισθητοποιώντας το κοινό: “Ο κόσμος πρέπει να ξέρει για την πόλη αυτή!”

Οι Ιταλοί ανακαλύπτουν εκ νέου αυτήν την αρχιτεκτονική χωρίς να τη συνδέουν με το φασισμό – Daniele Ratti

Ίδρυσε τους Φίλους της Λέρου, που συγκεντρώνει τους ντόπιους, τους εκπατρισμούς και τις ΜΚΟ και εργάζεται για την προώθηση του νησιού στο εξωτερικό. Αυτός και η σύζυγός του διοργανώνουν επίσης ένα ετήσιο ιταλικό φεστιβάλ κινηματογράφου στον πρόσφατα ανακαινισμένο κινηματογράφο στο Λακκί.

Ο Daniele Ratti είναι φωτογράφος και ιδρυτής του έργου της Ερυθραίας, το οποίο κατοχυρώνει την ιταλική ορθολογική αρχιτεκτονική σε πρώην αποικίες όπως η Ερυθραία, η Αλβανία και τα Δωδεκάνησα. Έχει δει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον ιταλικό ορθολογισμό τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά την παρουσίαση των φωτογραφιών του στο 2015 Milan Expo.

“Για πολύ καιρό, οι Ιταλοί δεν ήθελαν να θυμηθούν τι συνέβη κατά τη διάρκεια της φασιστικής περιόδου, έτσι ξέχασαν για τον ορθολογισμό”, μου λέει. “Αλλά τώρα, ξαναβρίσκουν αυτή την αρχιτεκτονική χωρίς να τη συνδέουν με το φασισμό”.

Το 2014 παρουσίασε τις φωτογραφίες του σε έκθεση στο σχολείο στο Λακκί. Πολλοί ντόπιοι που παρακολούθησαν ήταν έκπληκτοι που είδαν την πόλη τους ζωγραφισμένη σε τόσο ευγενικό φως.

“Οι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν πόσο ιδιαίτερος είναι αυτός ο τόπος”, λέει ο Γιώργος Τραμπούλης, στο σπίτι του που βλέπει τον ορμητικό κόλπο του Λακκί.

Το όνειρό του, μου λέει, είναι το Λακκί να αποτελέσει μνημείο για τηνΠαγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά της Unesco  Έχει λόγο να είναι αισιόδοξος. καθώς πέρυσι η πρωτεύουσα της Ερυθραίας Asmara, γνωστή για την εντυπωσιακή ιταλική μοντερνιστική αρχιτεκτονική της, έγινε. Βλέπει τους επισκέπτες όλων των εθνικοτήτων να αυξάνονται στο νησί, όλοι ενδιαφέρονται να μάθουν για την πόλη.

Παρ ‘όλα αυτά, η κατάσταση για το Λακκί παραμένει άσχημη. Παρόλο που συνεχίζονται οι εργασίες για την αποκατάσταση του παλιού ξενοδοχείου και του εκπληκτικά ελκυστικού τελωνείου, πολλά άλλα κτήρια βρίσκονται στα πρόθυρα της καταστροφής, ενώ οι αδέξιες επεκτάσεις από τους ντόπιους έχουν αλλάξει δραματικά τον χαρακτήρα πολλών άλλων.

“Το Λακκί ποτέ δεν θα είναι σε επίπεδο που μπορούμε να δείξουμε στην Unesco “, λέει ένας αρχιτέκτονας. “Σε αυτό το σημείο,  στόχος είναι απλώς ο περιορισμός των ζημιών.”

Αυτό δεν αποθαρρύνει ανθρώπους όπως ο Enzo. “Ο τουρισμός είναι το μέλλον της Λέρου και το Λακκί  είναι στην καρδιά του”, μου Ονειρεύεται ένα πλήρως ανακαινισμένο Λακκί, όπως ήταν στη δεκαετία του ’30: η αιχμή του δόρατος μιας ορθολογιστικής αναγέννησης. Έχει μιλήσει ακόμη και για να δημιουργήσει το πρώτο Μουσείο Αρχιτεκτονικού Ρεαλισμού παγκοσμίως εδώ στο Λακκί, αλλά έχει συναντήσει πολυάριθμα εμπόδια, τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά. “Είναι μια συνεχής μάχη”, λέει.

Προς το παρόν, όμως, ο Λακκί συνεχίζει να υπάρχει. Ένα ιστορικό παράδοξο  – για να δανειστούμε μια φράση από τον Hunter S Thompson – μια ελληνική πόλη που είναι πολύ εκκεντρική για να ζήσει, πολύ σπάνια για να πεθάνει.

Πηγή: bbc.com

Μετάφραση Σ. Μ.