Υπάρχουν ορισμένα ιστορικά πρόσωπα που δεν έχουν τύχει της προβολής και μελέτης που αξίζουν, ιδίως ως προς αυτό που ονομάζουμε “σκοτεινές πτυχές” της δράσης πολλών βυζαντινών αυτοκρατόρων.

Πίσω από τις επίσημες ιστορικές αναφορές συχνά κρύβονται εξαιρετικά συναρπαστικές αφηγήσεις, που μάλιστα επιτάχυναν τις ιστορικές εξελίξεις.

Μία από αυτές είναι και ο Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός, γιος του Ισαάκιου Κομνηνού, πρώτος ξάδερφος και συνομήλικος με τον αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό, με τον οποίο μεγάλωσαν μαζί, λαμβάνοντας την ίδια ακριβώς παιδεία και ήταν αχώριστοι, μέχρι ο Μανουήλ να γίνει αυτοκράτορας. Τον έχρισε ο πατέρας του, όντας μελλοθάνατος, τραυματισμένος θανάσιμα σε κυνήγι από τα δικά του φαρμακερά βέλη, παρακάμπτοντας μάλιστα τη διαδοχή του πρωτοτόκου.

Από τη στιγμή εκείνη μεταξύ Μανουήλ και Ανδρόνικου κυριαρχεί ο ανταγωνισμός και η καχυποψία.

Και ο Μανουήλ υπήρξε ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, αλλά ο Ανδρόνικος ήταν περιπτωσάρα: έμελλε να κλείσει άδοξα τον κύκλο των Κομνηνών,  μια δυναστεία που προς στιγμή φάνηκε πως θα μπορούσε να επαναφέρει την αυτοκρατορία σε πρότερα μεγαλεία.

Ο Μανουήλ πάντοτε συγχωρούσε στο τέλος τον εξάδελφό του, παρότι αυτός του δημιούργησε μύρια προβλήματα, ενώ δεν δίστασε ακόμη και να τον προδώσει πολλάκις, χαλαρά και δίχως δεύτερη σκέψη.

Ο Ανδρόνικος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ως τυχοδιώκτης, αλλά και φυλακισμένος για εσχάτη προδοσία.

Δραπετεύει, έχοντας πείσει τους φρουρούς του πως κατάφερε να βγει από το κελί, ενώ αυτός είναι μέσα στο μπουντρούμι, αθέατος, κρυμένος σε ένα κοίλωμα του τοίχου!

Αποδρά τελικά μια βραδιά που οι φρουροί είναι χαλαροί αλλά συλλαμβάνεται εκ νέου. Θα κάτσει συνολικά 9 χρόνια στη φυλακή πριν δραπετεύσει και πάλι με κινηματογραφικό τρόπο για να καταφύγει στη Ρωσία πριν επανέλθει μετανιωμένος.

Περιπλανήθηκε στις ανατολικές περιοχές του κράτους υπό τις στρατιωτικές εντολές του εξαδέλφου του.

Παροιμιώδες υπήρξε η έλξη που ασκούσε στο αντίθετο φύλο, όπως μαρτυρούν  οι θυελλώδεις έρωτες και αποπλανήσεις πριγκιπισσών και άλλων ευγενών γυναικών. Είχε επίσης σαφή ροπή προς την καλοπέραση και τη χλιδή, αλλά παράλληλα και τη χρήση υπέρμετρα σκληρής βίας.

Το παράδοξο όμως είναι πως είχε δώσει σαφή δείγματα των ηγετικών και διοικητικών ικανοτήτων στις διάφορες αποστολές που του είχε αναθέσει ο εξάδελφός του, περισσότερο για να τον κρατά μακριά από την Πόλη.

Το Σεπτέμβριο του 1180 ο Μανουήλ πέθανε από βαριά ασθένεια σε ηλικία εξήντα δύο ετών, αφήνοντας πίσω τον δωδεκάχρονο μοναχογιό του Αλέξιο Β΄, που τον είχε στέψει συμβασιλέα.

Μάλιστα, είχε φροντίσει και να τον παντρέψει με την κόρη του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου Ζ΄. Αυτός ο γάμος έγινε για να επισφραγίσει τη συμμαχία του Μανουήλ με τον Λουδοβίκο, τακτική που κατά κόρον χρησιμοποίησε ο Μανουήλ με όλους τους εχθρούς της αυτοκρατορίας.

Η πριγκίπισσα Αγνή, στην τρυφερή ηλικία των εννέα ετών, φόρεσε το στέμμα της συμβασίλισσας και έζησε μια ζωή που ταιριάζει περισσότερο σε μυθιστόρημα. Βαφτίστηκε ορθόδοξη, πήρε το όνομα Άννα και σιγά – σιγά απέκτησε και ελληνική συνείδηση. Χάρη στην παιδιάστικη αθωότητά της γρήγορα έγινε πολύ αγαπητή.

Σε εκείνους τους καιρούς, η διαδοχή ήταν πάντα επίφοβη, καθώς η δίψα της εξουσίας ήταν τεράστια στους αριστοκρατικούς κύκλους και συναισθηματισμοί δε χωρούσαν:  «Το καλό της αυτοκρατορίας» ήταν η συνήθης δικαιολογία για να βγάλουν από τη μέση τον ανήλικο διάδοχο.

Ύστερα από το θάνατο του Μανουήλ, για λογαριασμό του Αλέξιου την εξουσία ασκούσε η αυτοκράτειρα μητέρα του Μαρία μαζί με ένα συμβούλιο αρχόντων. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και ο φημολογούμενος εραστής της, ο πρωτοσεβαστός Αλέξιος, ανιψιός του Μανουήλ. Ήταν η ευκαιρία που περίμενε δεκαετίες: από τη στιγμή που έμαθε για την ασθένεια του Μανουήλ, ο δρόμος για το θρόνο ήταν ορθάνοικτος.

Η αρρώστια του Μανουήλ ξυπνά τον Ανδρόνικο, που είχε αποτραβηχτεί μεγάλος πια, σε μια παραθαλάσια πόλη της Μαύρης Θάλασσας, βλέποντας πως δεν τον θέλει η τύχη.

Ο Ανδρόνικος ήταν ένας άνδρας ευφυής και ανδρείος παράλληλα όμως υπήρξε συμφεροντολόγος, πανούργος, δολοπλόκος και λάτρης της καλοπέρασης.

Ήταν άγγελος και διάβολος ταυτόχρονα.

Ήταν τόσο δεινός ρήτορας και τόσο δυνατός στο “δούλεμα”, που μπορούσε να τουμπάρει και τον πιο δύσπιστο ακροατή.

Είχε συμμαχήσει με τους Ούγγρους, τους οποίους πολεμούσε ο Μανουήλ, αλλά και με τους Τούρκους, πουλώντας Χριστιανούς στα σκλαβοπάζαρα.

Ο Ανδρόνικος λοιπόν, λίγους μήνες μετά το θάνατο του Μανουήλ και με προσωπική «πρόσκληση» από την κόρη του Μανουήλ από τον πρώτο του γάμο, την πορφυρογέννητη πριγκίπισσα Μαρία, (η οποία ήταν αντίπαλος της αυτοκράτειρας Μαρίας) ξεκίνησε εκστρατεία με σκοπό να συγκεντρώσει όσο το δυνατόν περισσότερους οπαδούς, που θα τον στήριζαν στο κυνήγι της εξουσίας.

Πρόβαλλε τον εαυτό του ως προστάτη του «αγαπημένου» ανήλικου ανιψιού του Αλέξιου και ως φίλο του λαού. Τα παρατσούκλια του ήταν «φιλορώμαιος» και «φιλόλαος», πράγμα που υποδήλωνε εεμμέσως πλην σαφώς την αντιπάθειά του προς τους Λατίνους και τα προνόμια τους, που σκανδάλιζαν το λαό.

Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι αυτός μόλις έγινε επιτέλους Αυτοκράτορας υποκίνησε την εξέγερση του 1182, με αποτέλεσμα την σφαγή των Λατίνων κατοίκων της, οι οποίοι ζούσαν μέσα στα πλούτη, ενώ ο λαός στέναζε μέσα στη φτώχεια.

Τα χρόνια της εξουσίας του είναι βίαια και οι διώξεις των ευγενών δεν έχουν τέλος. Παράλληλα κατασκευάζει κάστρα με πιο χαρακτηριστικό αυτό της Λήμνου.

Το έτος  1185 και ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ανδρόνικος Κομνηνός, άλλοτε λαοφιλής και αγαπητός, χάνει το θρόνο του ύστερα από λαϊκή εξέγερση. Ο λόγος ήταν ο κίνδυνος των Νορμανδών που απειλούσαν την Κωνσταντινούπολη, καθώς και η βίαιη διακυβέρνησή του φιλολαϊκή, αλλά με ασταμάτητες εξορίες και εκτελέσεις.

Η βασική αιτία όμως είναι η τελευταία διαταγή, που μιλούσε για αναατανομή της γης, ώστε όλοι να έχουν ένα κομμάτι. Οι γαιοκτήμονες τότε αποφάσισαν να τον ανατρέψουν.

Ο λαός εισέβαλε στα ανάκτορα, απελευθέρωσε τον αιχμάλωτο Ισαάκιο Άγγελο και τον ανακήρυξε αυτοκράτορα στη θέση του Ανδρόνικου. Ο ίδιος ο Ανδρόνικος, αποπειράται να αποδράσει μέσω θάλασσας αλλά αποτυγχάνει, συλλαμβάνεται και παραδίνεται στο πλήθος που διψούσε να τον βασανίσει.

Ο τελετουργικός φόνος που έγινε κανιβαλισμός!

Τον αλυσόδεσαν και αμέσως άρχισαν τα βασανιστήρια από το μανιασμένο όχλο. Τον χτυπούν βάναυσα στο πρόσωπο και το στόμα, του ξεριζώνουν τα γένια, τα μαλλιά, ενώ μέχρι και γυναίκες τον γρονθοκοπούν. Του κόβουν το ένα χέρι με τσεκούρι, του βγάζουν το ένα μάτι. Στη συνέχεια τον κλείνουν, καταματωμένο, στη φυλακή.

Όμως, τα βασανιστήρια του έκπτωτου αυτοκράτορα δεν είχαν τελειώσει εκεί. Μετά από δύο μέρες, τον βγάζουν από τη φυλακή και τον τυφλώνουν κι από το άλλο μάτι. Τον σέρνουν μισόγυμνο, πάνω σε γέρικο ζώο, στους δρόμους της Αγοράς.

Ο Νικήτας Χωνιάτης βυζαντινός ιστορικός μάς μεταφέρει πώς του όρμησαν ζητιάνοι, αλήτες, μέθυσοι («οι απαιδευσότεροι της Κωνσταντινουπόλεως οικήτορες»), αλλά και τεχνίτες και επαγγελματίες. Τον χτυπούσαν στο κεφάλι με ρόπαλα, τον ράπιζαν στο πρόσωπο, του έσπασαν όλα τα δόντια, τον τρυπούσαν με ραβδιά.

Το θέαμα ήταν αξιοθρήνητο και έφερνε δάκρυα («θέαμα ελεεινόν και πηγάς έλκον δακρύων»). Άλλοι τον λιθοβολούσαν αποκαλώντας το λυσσασμένο σκύλο, του έβριζαν τη μητέρα, του πετούσαν σάπια κρέατα και σκουπίδια. Μια πόρνη πλησίασε τη θλιβερή πομπή και του έριξε καυτό νερό στο πρόσωπο, κατακαίγοντάς το.

Αργότερα, οδηγήθηκε στον Ιππόδρομο, όπου κρεμάστηκε ανάποδα από τα πόδια. Τα βάσανά του όμως είχαν και συνέχεια και, δυστυχώς γι’ αυτόν, ο θάνατος αργούσε. Ο Ανδρόνικος φώναζε στους βασανιστές του «Κύριε Ελέησον» και «γιατί επιμένετε να τσακίζετε ένα ήδη σπασμένο καλάμι;» («ίνα τι κάλαμον συντετριμμένον προσεπικλάτε;»), εκείνοι όμως συνέχιζαν απτόητοι, χωρίς να δείξουν το παραμικρό έλεος.

Του έκοψαν κομμάτια από τη σάρκα του και παράλληλα τον ευνούχισαν. Δύο Λατίνοι στρατιώτες διαγωνίζονταν για το ποιος θα μπήξει το ξίφος βαθύτερα στο κορμί του βασανισμένου, χωρίς αυτός να σκοτωθεί, και το θύμα ξεψύχησε μόνο όταν ένας άλλος του έμπηξε ένα σπαθί βαθιά στο φάρυγγα. Έτσι πέθανε ο τελευταίος των Κομνηνών.

Ωστόσο, το πάθημα του Ανδρόνικου δεν έγινε μάθημα στους διαδόχους του, οι οποίοι, πέραν της σκληρότητάς τους, δεν έκαναν τίποτα για να ενισχύσουν το Βυζαντινό κράτος απέναντι στην επερχόμενη απειλή.

Η Κωνσταντινούπολη, εν τέλει, έπεσε στα χέρια των Δυτικών το 1204, λιγότερο από είκοσι χρόνια αφότου ο Ανδρόνικος άφηνε την τελευταία του πνοή στον Ιππόδρομο.

Οι δύο μικρότεροι γιοι του Ανδρόνικου κατάφεραν να γλιτώσουν, κατορθώνοντας να φτάσουν στην αυλή της θείας τους, στη Γεωργία.

Είναι αυτοί που είκοσι χρόνια αργότερα θα καταλάβουν την Τραπεζούντα και θα ιδρύσουν την “αυτοκρατορία” της Τραπεζούντας.

Θα συνεχίσουν έτσι τη βασιλική δυναστεία των Κομνηνών, απόγονοι των οποίων εντοπίζονται στη σημερινή Γαλλία.