25η Μαρτίου χωρίς Παπαφλέσσα δε γίνεται, όπως ερμηνεύτηκε από τον Δημήτρη Παπαμιχαήλ και πέρασε στη συνείδηση όλων των Ελλήνων.

Πάντοτε όμως γινόταν πολύ κουβέντα για το Μανιάκι, το οποίο όποιος το έχει επισκεφτεί ξέρει πως δεν είναι ένας λόφος όπως στην ταινία, αλλά ψηλοί απότομοι λόφοι τους οποίους επέλεξε για άμυνα ο Μινίστρος Παπαφλέσσας.

Όταν τους αντικρίσει κανείς το πρώτο που σκέφτεται είναι πως ίσως ο Παπαφλέσσας δεν πήγε για να θυσιασθεί στο Μανιάκι, απλά έκανε λάθος εκτίμηση.

Κανείς Μανιάτης δεν άφησε απομνημονεύματα, οπότε τα λεγόμενα του Πιέρρου Βοϊδή Μαυρομιχάλη έρχονται από την προφορική παράδοση της Μάνης και τα οποία καταγράφηκαν αργότερα.

Ο ξάδελφος του Πετρόμπεη με 120 Μανιάτες θα πέσει τελευταίος, στο νότιο ταμπούρι, θα γράψει τη δική του σελίδα στην ιστορία, όσο και αν αυτή τελικά επισκιαστεί από τον όγκο του Παπαφλέσσα, ο οποίος ανεξάρτητα από την κατοπινή του συμπεριφορά και δράση, θα είναι αυτός που θα γυρίσει τις παραμονές της Επανάστασης τον Μοριά για να τον μπουρλοτιάσει.

Ο “εξωλέστατος” κατά τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, ήταν μια κατηγορία μόνος του και η ήττα του στο Μανιάκι έγινε αφορμή για να αφυπνισθούν και να παραμερίσουν (για λίγο) τα εμφύλια πάθη τους οι επαναστατημένοι Έλληνες.

Από τη μανιάτικη παράδοση αντλούμε το απόσπασμα από το έργο του ακαδημαϊκού Σωκρ. Β. Κουγέα, το οποίο  στον πρόλογό του γράφει ότι:

«Εις την παιδικήν ηλικίαν μου έκαμεν εξαιρετικήν ευχαρίστησιν να συναναστρέφωμαι και να συνομιλώ με ηλικιωμένα πρόσωπα του οικογενειακού και του συγγενικού μας κύκλου, ανήκοντα εις την επαναστατικήν ή την πρώτην μεταεπαναστατικήν γενεάν και να ακούω τας αφηγήσεις των από προσωπικά ενθυμήματα ή ακούσματα. Ιδιαίτερο δε ενδιαφέρον είχαν δι’ εμέ αι σχετικοί προς τον Αγώνα διηγήσεις …». Παραθέτω το κείμενο:

Από το Μανιάκι:

«Από την τραγωδίαν της μάχης του Μανιακίου η παράδοσις έχει διατηρήσει πολλά ανέκδοτα και μοιρολόγια, τόσον τον πρωταγωνιστού Παπαφλέσσα όσον και των συναγωνιστών του Κεφάλα, Παπαγιώργη και Βοϊδή Μαυρομιχάλη που συναπέθαναν ηρωικά στο Μανιάκι τον Μάιον του 1825. Από την γενέτειράν μου έχω ακούσει δια τον Μανιάτην Καπετάνιον Πιέρον Βοϊδήν Μαυρομιχάλην και τον γραμματικόν του την εξής παράδοσιν:

Όταν ο Παπαφλέσσας εστρατοπεύδευσε την 16 Μαΐου 1825 εις το Μανιάκι με σκοπόν να δώση εκεί την κατά του Ιμβραήμ αναμενόμενην μάχην, οι αφοσιωμένοι προς αυτόν συναγωνισταί και ο αδελφός του Νικήτας που ήσαν περισσότερον έμπειροι του πολέμου, είχαν διαφωνήσει με την απόφασίν του, θεωρούντες όλως ακατάλληλον και απρόσφορον την θέσιν δια την άμυνάν των.

Μεταξύ αυτών ήτο και ο οπλαρχηγός των Μανιατών Πιέρος Βοϊδής, όστις μετά δύο ημέρας, όταν είδαν ότι ο εχθρός είχε κινήσει εναντίον των, του επανέλαβεν εντονότερα την γνώμην περί απομακρύνσεως του στρατοπέδου από την επικίνδυνον εκείνην θέσιν.

Ο Παπαφλέσσας, συνηθισμένος να απορρίπτη κάθε εναντίαν προς την ιδικήν του γνώμην, άλλοτε επιτιμών και άλλοτε ειρωνευόμενος   τον   αντιλέγοντα,   είπεν   απευθυνόμενος προς τον Βοϊδήν: «Εκιότεψες, Μανιάτη;» και διέταξε να κατασκευασθούν αμέσως τα ταμπούρια. Την επομένην, όταν είδε τας φάλαγ­γας του Ιμβραήμ να πλησιάζουν προς το ελληνικόν στρατόπεδον, τότε (λέγει η παράδοσις αυτή) αντιληφθείς άφευκτον τον κίνδυνον της καταστροφής, τα εχρειάσθη και άρχισε να ομιλή περί αλλαγής θέσεως και συμπτύξεως του στρατοπέδου.

Αλλ’ ο Βοϊδής, του οποίου είχε θιγή το Μανιάτικο φιλότιμο από την δηκτικήν παρατήρησιν της προηγούμενης ημέρας, του απήντησεν: «Όχι, παπά παλληκαρά, εδώ θα μείνωμε! Πάμε γιαμά (λοιπόν) στα ταμπούρια μας και όποιος απομείνει ζωντανός, ας ακούη τα μοιρολόγια των γυναικώνε».