Συμπληρώνονται  τις μέρες αυτές 105 χρόνια από τη φωτιά που σημάδεψε και καθόρισε το μέλλον της Θεσσαλονίκης.

Ταξίδι πίσω στο παρελθόν, το οποίο αφορά την πυρκαγιά που έπληξε την πόλη της Θεσσαλονίκης τον Αύγουστο του 1917 και αποτέλεσε τον καταλυτικό παράγοντα για την διαμόρφωση της πόλης όπως την γνωρίζουμε σήμερα.

Λίγο πολύ είναι γνωστά τα γεγονότα της πιο καταστροφικής πυρκαγιάς στην ιστορία της Θεσσαλονίκης και τον τρόπο με τον οποίο η πόλη ξαναγεννήθηκε μέσα από τις στάχτες της.

Η φωτιά, που άφησε περισσότερους από 75.000 άστεγους και κατέκαψε σχεδόν ολόκληρο το ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης σε 32 ώρες, ξεκίνησε το απόγευμα στις 18 Αυγούστου 1917 από ένα προσφυγικό κατάλυμα κοντά στο βορειοδυτικό τείχος της πόλης. Κάηκαν πάνω από 9.500 κτίσματα, οικίες, εμπορικά καταστήματα, γραφεία κ.α.. Οκτώ εκατομμύρια λίρες στερλίνες ήταν η αποτίμηση της καταστροφής, χωρίς να μπορούμε να συμπεριλάβουμε, σε αυτή, την ανεκτίμητη αξία των αποτεφρωμένων μνημείων της πόλης.

Με βάση το σχέδιο του Ερνέστ Εμπράρ, διαμορφώνεται εκ του μηδενός, ώστε να πάρει την πολεοδομική μορφή που έχει σήμερα. Οι επιπτώσεις της πυρκαγιάς σε κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό επίπεδο αποτελούν καθοριστική τομή στην ιστορία της πόλης.

Πολλές θεωρίες συνωμοσίας και αστικοί μύθοι έχουν αναπτυχθεί γύρω από το κομβικό ιστορικό γεγονός για την πόλη, που είχε ως άμεσο αποτέλεσμα τη μετακόμιση σε άλλες πόλεις πολλών άστεγων μετά τη φωτιά Εβραίων, οι οποίοι παρά το στερεότυπο ήταν στην πλειοψηφία τους φτωχοί.

Παρά τα διάφορα που έχουν λεχθεί, όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν πως η πρόκληση της φωτιάς ήταν τυχαία, ενώ ο Βαρδάρης, τα ξύλινα παραπήγματα και η αρχική αδιαφορία των συμμάχων την έκαναν τόσο καταστροφική.

Παρά ταύτα δεν υπήρχαν νεκροί, ίσως μόνο δύο Γάλλοι στρατιώτες οι οποίοι εκτελέστηκαν επιτόπου, κατηγορούμενοι για πλιάτσικο.

Η φωτιά ξεκίνησε από ένα προσφυγικό σπίτι (πρόσφυγες τότε υπήρχαν όχι ακόμη από την Μικρασία αλλά από την Ανατολική Μακεδονία-Θράκη και από την Ανατολική Ρωμυλία, περιοχές που οι Βούλγαροι έδιωχναν συστηματικά το ελληνικό στοιχείο) από ένα καζάνι που έβραζε νερό για τη μπουγάδα ή από ένα τηγάνι με ψάρια κατά μία άλλη εκδοχή.

Το ζήτημα είναι πως κατά πάσα πιθανότητα μια προσφυγοπούλα έβαλε τη φωτιά από αμέλεια και άρα δεν εμπλέκονται ημεδαπές και ξένες μυστικές υπηρεσίες, όπως θέλουν τα σενάρια που αντέχουν στο χρόνο.

Η Κυβέρνηση Βενιζέλου ασφαλώς και είδε την καταστροφή σαν ευκαιρία για τη δημιουργία μιας σύγχρονης πόλης, κάτι που στο μεγαλύτερο βαθμό έγινε αν και το σχέδιο Εμπράρ δεν εφαρμόστηκε πλήρως.

Έχει πάντως τη δική του σημασία πως προέβλεπε Μετρό, το οποίο σήμερα κατασκευάζεται ακριβώς πάνω στην τότε χάραξη, ενώ και η βασική χωροταξία της πόλης τότε χαράχτηκε και σε μεγάλο βαθμό ισχύει ως τις μέρες μας (δυτικά η μεταποίηση, ανατολικά οι κατοικίες, στο Κέντρο το εμπόριο και η Διοίκηση).

Αφηγήσεις της εποχής εκείνης έλεγαν πως το νερό που έριχναν οι Bρετανοί πυροσβέστες φούντωνε τις φλόγες αντί να τις σβήνει. Όμως, οι καταγραφές από όλα τα όργνανα επιβολής της τάξης που περιφέρονταν στην πόλη τα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, μάλλον για αδιαφορία μπορούν να κατηγορηθούν τα στρατεύματα της Αντάντ.

Με την μάλλον τυχαία πυρκαγιά σταμάτησε η θέα μιας ευρωπαϊκής μητρόπολης γεμάτης μιναρέδες, μουσουλμανικά μνήματα και χαμάμ. Μέσα σε δύο μέρες είχε εξαφανιστεί οριστικά ένας αστικός ιστός ο οποίος μεταβαλλόταν ομαλά επί δύο χιλιάδες χρόνια, με την οθωμανική επιρροή να ήταν απλώς το πιο πρόσφατο ρετουσάρισμα.

Από την ρωμαϊκή κατάκτηση οι δρόμοι και οι χρήσεις γης είχαν μείνει ουσιαστικά ίδια. Οι Βυζαντινοί άφησαν τα παλιά δημόσια κτίρια να ρημάξουν, και με τα οικοδομικά υλικά προσέθεσαν εκκλησίες και τείχη. Και στο τέλος, οι Τούρκοι μετέτρεψαν τους ναούς σε τεμένη, τα ερείπια των αρχαίων σε εβραϊκές γειτονιές και το αρχαίο λιμάνι σε αγορά. Όλα αυτά τα χρόνια ο πληθυσμός κατοικούσε ουσιαστικά στα ίδια σπίτια, τα οποία απλώς επισκευάζονταν και επεκτείνονταν, ανάλογα με τις εκάστοτε συγκυρίες. Το 1870 η ρωμαϊκή λαμπρή Μέση Οδός, αυτή που σήμερα ονομάζεται Εγνατία, και η κύρια κάθετη της, η μετέπειτα Σαμπρί Πασά και νυν Βενιζέλου, είχαν εκφυλιστεί σε σοκάκια.

Μετά τον μοιραίο εκείνο Αύγουστο όλα άλλαξαν. Το σχέδιο του Γάλλου πολεοδόμου και έφεδρου αξιωματικού Εμπράρ προέβλεπε νέες λεωφόρους, μεγάλες πλατείες, μνημειακές οδούς, περίοπτα δημοσιά κτίρια, όλα σύμφωνα με τον μάλλον ταιριαστό μα και μοδάτο τότε νεοβυζαντινό ρυθμό.

Η κυριότερη ίσως αλλαγή θα συνέβαινε μέσα από τον σύγχρονο τρόπο οδοποιίας, που θα εφαρμοζόταν για πρώτη φορά στην πόλη. Η μέθοδος Μακ Άνταμ θα ερχόταν να αντικαταστήσει εκείνη που επικρατούσε από την εποχή του… Μάρκου Αυρήλιου.

Οι νέες κλίσεις και επιχωματώσεις θα έχωναν τους ναούς του παρελθόντος χαμηλά. Παράλληλα, η ανοικοδόμηση πολυώροφων κτιρίων σήμανε και βαθύτερη θεμελίωση, με αποτέλεσμα την εκσκαφή όλων των οικοδομικών υπολειμμάτων του παρελθόντος.

Με  τις νέες χαράξεις και κατασκευές θα εξαφανίζονταν και οι ξεχωριστές γειτονιές του παρελθόντος,  Το 1913 έφυγαν οι Βούλγαροι. Το 1922 έφυγαν οι Τούρκοι κι ήρθαν οι πρόσφυγες συμπατριώτες μας. Το 1942 δολοφονήθηκαν οι Εβραίοι. Το 1945 εντάθηκε η αποχώρηση των Αρμενίων.

Μετά τον Β” ΠΠ και την πυκνή ανοικοδόμηση του ”60 η πόλη αλλάζει πλήρως.

Εκσυγχρονίστηκε είναι βέβαιο, αν έγινε καλύτερη είναι ατέρμονη συζήτηση. Οι πόλεις πάντα εξυπηρετούν τις οικονομικές δυνατότητες και προοπτικές τους.

Όσο για το ποιος έβαλε τη φωτιά, είναι πιθανό να μην είναι αυτοί που την εκμεταλλεύτηκαν στη συνέχεια.

Ή μήπως όχι;

Με σιγουριά για τις υπόγειες διαδρομές και σχέσεις συμφερόντων ανθρώπων, που πρακτορεύουν δυνάμεις δεν μπορεί να μιλήσει κανείς:  άλλωστε μιλάμε για την πόλη που είδε τη δολοφονία ενός γέρου Βασιλέα το 1913, του Δημήτρη Λαμπράκη μισό αιώνα μετά, ενώ στο ενδιάμεσο υπήρξε και η δολοφονία Πολκ…