Του Γεωργίου Βλάχου (MSc in Data Analysis in Global Politics), Διοικητικού & Πολιτικού Επιστήμονα-Οικονομολόγου, Ανώτερου Αξιωματικού ΠΝ σε εφεδρεία, Συμβούλου Οργανισμών, Μέλους του Ελληνικού Ινστιτούτου Εσωτερικών Ελεγκτών

Με τη δέουσα χρονική απόσταση που επιβάλλεται να τηρείται, σε κάθε περίπτωση, για την ανάλυση και ερμηνεία κάθε συμβάντος (πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού κ.ά.), με πλήρη αντικειμενικότητα και άνευ οποιουδήποτε ίχνους πολιτικού κινήτρου, δογματισμού ή/και συντεχνιακής λογικής εκπορευόμενης εκ της ιδιότητάς μου ως Ανώτερος Αξιωματικός του ΠΝ σε εφεδρεία-απόφοιτος ΣΝΔ, ας μου επιτραπεί να εκφράσω ορισμένες σκέψεις επί των αποτελεσμάτων των φετινών έκτακτων κρίσεων των Ανωτάτων Αξιωματικών των Ε.Δ., ανεξάρτητα από την επίσημη αιτιολόγησή τους. Υπενθυμίζεται ότι οι εν λόγω κρίσεις, βάσει σχετικής ανακοίνωσης του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας (ΥΠΕΘΑ) υλοποιήθηκαν με σκοπό την επιτάχυνση «των ρυθμών υλοποίησης της νέας Δομής Δυνάμεων στο πλαίσιο της “Ατζέντας 2030” για τη μεταρρύθμιση στις Ε.Δ., τον εξορθολογισμό του αριθμού των Ανωτάτων Αξιωματικών και την προσαρμογή στις σύγχρονες επιχειρησιακές απαιτήσεις της πρόσφατα εγκριθείσας νέας Δομής Δυνάμεων» (https://www.mod.mil.gr/, 10-1-2025). Ανάλογες ήταν και οι αυθημερόν δηλώσεις του αρμοδίου Υπουργού κ. Δένδια: «Οι Ελληνικές Ε.Δ. πάσχουν από έναν υδροκεφαλισμό, ο οποίος είναι τελείως ασύμβατος με την “Ατζέντα 2030”. Για να το πω σχηματικά, δεν μπορεί ο Ελληνικός Στρατός να έχει περισσότερους Ανώτατους Αξιωματικούς από τον Aμερικανικό Στρατό που είναι είκοσι φορές μεγαλύτερος, όπως βεβαίως δεν μπορεί και να έχει περισσότερα στρατόπεδα». Στο πλαίσιο αυτό, η προσέγγισή μου θα είναι απολύτως τεχνοκρατική και στηρίζεται στις αρχές της Διοικητικής Επιστήμης, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι κατεγράφησαν, με στατιστικά στοιχεία, επαρκώς στοιχειοθετημένες αμφισβητήσεις έναντι της ανωτέρω αιτιολόγησης, σχετικά με τον αριθμό και τη χρησιμότητα των θέσεων των Ανωτάτων Αξιωματικών των Ελληνικών Ε.Δ. και την αναλογία τους με τις Ε.Δ. άλλων κρατών-μελών του ΝΑΤΟ (σχετικό το διαδικτυακό άρθρο του Υποναυάρχου ΠΝ ε.α. κ. Στ. Φενέκου από 13-1-2025).

Σύμφωνα με τις βασικές αρχές της Διοικητικής Επιστήμης, η «ορθολογική εξουσία» (έναντι της χαρισματικής-παραδοσιακής), (Weber, 1921) δεν υλοποιείται με τρόπο αυθαίρετο, αλλά επί τη βάσει κανόνων που στηρίζονται στη γνώση ώστε να επιβεβαιώνονται συλλογικοί στόχοι μέσω της χρησιμοποίησης μεθοδολογικών εργαλείων και ασκείται από τις δομές του κράτους (Σεραφετινίδου, 2002)  Συνεπώς αφορά και στον χώρο των Ε.Δ. Άλλωστε θεμελιώδη όρο της Διοικητικής Επιστήμης αποτελεί η «στρατηγική διοίκηση», ενώ η στρατηγική «έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα, προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «στρατηγός», την τέχνη του “στρατηγοῦ” για τον αμιγώς στρατιωτικό σχεδιασμό μιας εκστρατείας, ο οποίος, τότε, ήταν ο διοικητής του στρατού, της πόλης-κράτους, καθώς και από τη λέξη “στρατηγία”» (Ναλμπάντης, 2021)

Εκ της ορθολογικής εξουσίας παράγεται το φαινόμενο της γραφειοκρατίας η οποία, αφενός συνιστά την πλέον αποτελεσματική οργανωτική μορφή ανθρώπινης σύλληψης (Μουζέλης, 2009),  αφετέρου ταυτίζεται σχεδόν εννοιολογικά με τον εξορθολογισμό, καθώς ο εξορθολογισμός εκπορεύεται από την επιστημονική εξειδίκευση και την τεχνική διαφοροποίηση, στοιχεία που προσδιορίζουν οργανωτικά μοτίβα του δυτικού πολιτισμού δια του καταμερισμού και του συντονισμού των δράσεων (Τερλεξής, 1999). Με άλλα λόγια, δημιουργούνται οριοθετημένοι τομείς αρμοδιοτήτων (βαθμίδες βάσει καταμερισμού εξειδικευμένης εργασίας), απρόσωπες σχέσεις και ορθολογικοί κανόνες στηριγμένοι στην τεχνογνωσία με ιεραρχική διάρθρωση πυραμιδοειδούς κατασκευής, προκειμένου να σχηματοποιούνται συμπεριφορές και διαδικασίες εντός της οργάνωσης. (Τύπας & Κατσαρός, 2003; Weber, 1947).

Τα τελευταία χρόνια αμφισβητήθηκε η αποτελεσματικότητα της πυραμιδοειδούς κατασκευής, με το αιτιολογικό ότι δεν υφίσταται σε αυτήν ένα ομοιογενές όραμα για τα έργα τα οποία όμως στο δια ταύτα εκτελούν όλοι. Δηλαδή θεωρήθηκε ότι τα συστήματα διαχείρισης έργων και πόρων αλληλεπιδρούν με αυτήν τη συγκεκριμένη ιεραρχική δομή ως μία ομοιογενής μονάδα, ήτοι μία ενιαία πυραμίδα με έναν μόνο σκοπό όπου άπαντες να μοιράζονται τις ίδιες προοπτικές, δια της διαχείρισης της διασύνδεσης πολλαπλών έργων αποτελούμενων από επί μέρους υποέργα (Vandersluis, 2022). Ωστόσο, οι θέσεις των ατόμων για τη μορφή και το γεωμετρικό σχήμα της ιεραρχίας επηρεάζουν τις συνέπειές της, υπονομεύοντας τις εποικοδομητικές σχέσεις μέσα στις επί μέρους ομάδες και την απόδοση της συνολικής ομάδας. Στη βάση αυτή, εμπειρικές και εργαστηριακές μελέτες κατέληξαν στα παρακάτω συμπεράσματα, που εξυπηρετούν στην αναγνώριση της χρησιμότητας της ιεραρχίας για τη λειτουργία της οργάνωσης (Yu κ.α., 2019):

1. Tα άτομα συνήθως αντιπροσωπεύουν διανοητικά τις ιεραρχίες ως κλίμακες και πυραμίδες.
2. Τα στελέχη που αντιλήφθηκαν ότι οι ιεραρχίες του χώρου εργασίας τους είχαν σχήμα με κλίμακες (σε σύγκριση με τις πυραμίδες), βίωσαν χειρότερες ενδοομαδικές σχέσεις.
3. Οι ιεραρχίες σε σχήμα κλίμακας υπονόμευαν τις κοινωνικές σχέσεις και την απόδοση της ομάδας σε σχέση με τις ιεραρχίες σε σχήμα πυραμίδας.

Βασικούς άξονες της γραφειοκρατίας αποτελούν, μεταξύ άλλων, η καθετοποιημένη οργάνωση (από πάνω προς τα κάτω), η εννοιολογική διάκριση ανάμεσα στις αρμοδιότητες και στα καθήκοντα, η ταυτοποίηση των εννοιών «ευθύνη» και «εξουσία» και η αποκαλούμενη «αλυσίδα εντολής» δηλ. επίπεδα εξουσίας ιεραρχικά διευθετημένα, προκειμένου να καλύπτεται η ανάγκη παραγωγής μετρήσιμων αποτελεσμάτων κατόπιν της εκτέλεσης προγραμματισμένων ή μη προγραμματισμένων αποφάσεων προς αντιμετώπιση ετεροβαρών δυσχερειών-προβλημάτων. Στον παρακάτω Πίνακα 1 παρουσιάζονται τα επίπεδα της διοικητικής ιεραρχίας σε έναν οργανισμό, σε συνδυασμό με την κατηγορία των αποφάσεων και τη βαρύτητα των ζητημάτων που καλείται κάθε επίπεδο να διαχειριστεί.

Σημειώνεται ότι ειδικά στις Ε.Δ. το πρώτο-κατώτερο ιεραρχικό επίπεδο κατακερματίζεται σε πλείστα επί μέρους επίπεδα (υποκατηγορίες), εξαιτίας της πολυπρόσωπης δεξαμενής προέλευσης στελεχών που διαθέτουν διαφορετικό εκπαιδευτικό προφίλ, σημαντικά αποκλίνουσα νοοτροπία και επιμόρφωση σε θέματα διοίκησης ανθρωπίνων πόρων και διαχείρισης βαρυσήμαντων καταστάσεων που επηρεάζουν την ασφάλεια προσωπικού, μέσων και εγκαταστάσεων. Σε κάποιες δε περιπτώσεις, όπως στη μεθοδολογική ανάλυση και γνώση διεργασιών λήψης αποφάσεων (η «κορωνίδα» της Διοικητικής Επιστήμης), παρατηρούνται φαινόμενα πλήρους αδυναμίας σύγκλισης, λόγω των προαναφερόμενων διαφοροποιήσεων, τα οποία εντείνονται όταν ισχυρή μερίδα στελεχών μεταπηδά, τυπικά νόμιμα βάσει ετών προϋπηρεσίας, στο επόμενο ιεραρχικό επίπεδο, το Ανώτερο, άνευ όμως ουδεμίας ουσιαστικής αξιολόγησης προσόντων, καθώς δεν καθίσταται υποχρεωτικό να διαθέτουν τον αποκαλούμενο, στη Στρατιωτική Επιστήμη, «Χρόνο Διοίκησης» διατελώντας σε θέσεις ευθύνης οργανικών μονάδων.

Περαιτέρω, στον Πίνακα 2 περιέχονται οι ουσιαστικοί τύποι προέλευσης των Στρατιωτικών, οι οποίοι, κατά την ένταξή τους στις Ε.Δ., προφανώς κατατάσσονται στις υποκατηγορίες του κατώτερου ιεραρχικού επιπέδου, διευκρινίζοντας ότι:

1. Εκ της προέλευσής τους διέπονται από διακριτό εκπαιδευτικό καθεστώς, λαμβάνοντας υπόψη ότι η τεκμηρίωση της εκπαίδευσης και ενίσχυσης ικανοτήτων και δεξιοτήτων λειτουργεί ως ακλόνητο θετικό αντίκτυπο τόσο στην προσωπική όσο και στην ευρύτερη οργανωσιακή οντότητα (Wallo κ.ά.,  2020).
2. H μετάταξη των Υπαξιωματικών στο σώμα των Αξιωματικών διενεργείται με πολλαπλούς προβλεπόμενους διοικητικούς τρόπους.

Τούτων δοθέντων, ο προαναφερόμενος αποκαλούμενος «εξορθολογισμός» εκτιμάται ότι τελικά θα έπρεπε να έχει συνδυαστεί και με την ταυτόχρονη σύσταση σώματος Υπαξιωματικών αποτελούμενο από τους αποφοίτους των οικείων σχολών (Ανώτερες Στρατιωτικές Σχολές Υπαξιωματικών-ΑΣΣΥ).  Διότι εφόσον μειώθηκαν δραστικά, πλην όμως αυτοτελώς, οι θέσεις Ανωτάτων Αξιωματικών, και δεδομένου ότι οι απόφοιτοι ΑΣΣΥ, χωρίς μάλιστα κτήση προσόντων χρόνου διοίκησης, φθάνουν έως Συνταγματάρχες και αντιστοίχους (ορισμένοι μάλιστα εξελίσσονται έως Ταξίαρχοι και αντίστοιχοι), τότε θα παρατηρηθεί το φαινόμενο της πλήρους ισοπέδωσης στους βαθμούς των Ανωτέρων, καθώς το ευκταίο πλέον για κάποιον απόφοιτο Ανωτάτου Στρατιωτικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος-ΑΣΕΙ (ΣΙ, ΣΝΔ κ.λπ.), θα είναι να γίνει απλά ένας Ταξίαρχος (Αρχιπλοίαρχος στο ΠΝ). Κοινώς και εκλαϊκευμένα, «μικροί-μεγάλοι στο ίδιο καφενείο».

Δεδομένου μάλιστα ότι τα τελευταία έτη παρατηρείται, δια της γενικότερης αποποίησης ευθυνών από τη νέα γενιά, άρνηση δηλώσεων επιθυμίας εισόδου στα, ισότιμα με ΑΕΙ,  ΑΣΕΙ και ενίσχυση των δηλώσεων επιθυμίας εισόδου σε σχολές Υπαξιωματικών και Σωμάτων Ασφαλείας επειδή αυτές θεωρούνται ελαστικότερες, η αυτοτελής μείωση των θέσεων των Ανωτάτων Αξιωματικών θεωρείται ότι θα λειτουργήσει ως αντικίνητρο για όσους, λίγους πλέον, επιθυμούν να εισέλθουν στις Ε.Δ. με επιδίωξη την επαγγελματική καταξίωση έως την κορυφή της ιεραρχικής πυραμίδας, εντός ενός εργασιακού περιβάλλοντος εξαιρετικών απαιτήσεων. Περαιτέρω, η κυοφορούμενη-φημολογούμενη (από δημοσιεύματα στα Μ.Μ.Ε.) εντατικοποίηση της ακούσιας απομάκρυνσης ικανού αριθμού και Ανωτέρων Αξιωματικών (Συνταγματάρχες και αντίστοιχοι) κατά τις επικείμενες συμπληρωματικές κρίσεις, λόγω αμφιλεγόμενων νομοθετικών προβλέψεων, αλλά και αδυναμίας του ενδο-στρατιωτικού συστήματος να εξουδετερώσει χρονίζουσες παθογένειες, εκτιμάται ότι θα εντατικοποιήσει αντί να θεραπεύσει τις εγγενείς αιτίες.

Τέλος, να προστεθεί ότι το να εξελίσσεται κάποιος στρατιωτικός όπως, επί της ουσίας, εξελίσσεται ένα στέλεχος του Ελληνικού Δημοσίου, δημιουργεί συνθήκες περαιτέρω απαξίωσης του θεσμού των Αξιωματικών. Επισημαίνεται ότι από την «μνημονιακή εποχή» και εντεύθεν εμφανίστηκε στον δημόσιο τομέα (περισσότερο στον ευρύτερο) η παραδοξότητα της ύπαρξης πλήθους προϊσταμένων στο μέσον της διοικητικής πυραμίδας και της εντεινόμενης απομείωσης θέσεων σε χαμηλότερα διοικητικά επίπεδα, καθώς πλήθος στελεχών στοιχειώδους εκπαιδευτικού προφίλ οδηγήθηκε στην απόκτηση τίτλων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης προκειμένου να αποφύγει την αναγκαστική αποχώρησή του. Τελικώς, η συσσώρευση μεγάλου αριθμού προσωπικού με τα ίδια τυπικά αλλά μη ουσιαστικά προσόντα που διεκδικεί σε πολλές περιπτώσεις «επί ίσοις όροις» την ανάληψη επιτελικών θώκων, σε συνδυασμό με την ενδογενή αδυναμία των συστημάτων αξιολόγησης να βασιστούν, κατά το μέγιστο, σε ποιοτικά κριτήρια επιλογής, διαφαίνεται ότι κατευθύνει σε προοδευτικό μετασχηματισμό της πυραμιδοειδούς οργανωσιακής δομής σε παραλληλόγραμμη και κατ’ επέκταση σε ελλειμματική επιτελική παραγωγικότητα.

Δεν θα ήθελα να πιστέψω ότι θα συμβεί κάτι ανάλογο και στις Ε.Δ., καθώς η αντανάκλαση στο επιχειρησιακό πεδίο θα είναι κρίσιμη.

*Το παρόν άρθρο ενσωματώνει κάποιες σκέψεις για τις πρόσφατες έκτακτες κρίσεις των Ανωτάτων στελεχών των Ε.Δ. (εναλλακτικά, ο κίνδυνος μόνιμου μετασχηματισμού της δομής της διοικητικής ιεραρχίας των Ε.Δ. από καθετοποιημένη-τριγωνική σε παραλληλόγραμμη)

Βιβλιογραφικές Πηγές

Vandersluis, C. (2022). The Pyramid of Project & Resource Management, Second Edition. PMWorld Journal  (ISSN: 2330-4480) Vol. XI, Issue 10

Wallo, A., Kock, H., Lundqvist, D., & Coetzer, A. (2020). Understanding Factors That Enable and Inhibit Assessment of Outcomes of Competence Development. Human Resource Development Review, 19(4), 384-421. https://doi.org/10.1177/1534484320943332

Weber, M. (1947). The Theory of Social and Economic Organizations. New York: Free Press

Weber, M. (1921). La domination légale à direction administrative bureaucratique. Économie et Société, Paris: Plon, (1971). Publication originale, posthume, 1921

Yu, S., Greer, L. L., Halevy, N., & van Bunderen, L. (2019). On Ladders and Pyramids: Hierarchy’s Shape Determines Relationships and Performance in Groups. Personality and Social Psychology Bulletin, 45(12), 1717-1733. https://doi.org/10.1177/0146167219842867

Μουζέλης, Ν. (2009). Οργάνωση και γραφειοκρατία: Ανάλυση των σύγχρονων θεωριών. Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα

Ναλμπάντης, Π. (2021). ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ: Στρατηγική και Τακτική κατά τον 8ο-4ο π.Χ. αιώνα. Institute for Security and Defence Analysis – ISDA, Κείμενο Εργασίας 30, σελ. 1-2. Διαθέσιμο στη δ/νση https://i-sda.eu/. Πρόσβαση: 14/1/2025

Σεραφετινίδου, Μ. (2002). Εισαγωγή στην Πολιτική Κοινωνιολογία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg

Τερλεξής, Π. (1999). Max Weber: Το ξεμάγεμα του κόσμου (Πρώτος Τόμος). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση

Τύπας, Γ. & Κατσαρός, Γ. (2003). Εισαγωγή στη Διοικητική Επιστήμη: Από τη γραφειοκρατία και την επιστημονική διοίκηση στην σύγχρονη οργανωσιακή θεωρία. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg