Αλέξανδρος Ζαούσης , “Ὁι δύο όχθες:1939-1945”. (Εκδόσεις Παπαζήση)

Στις 28 Οκτωβρίου η Ελλάδα όλη κινήθηκε σαν μια μηχανή. Πέρα από το αναμφισβήτητο γεγονός, ότι ο λαός ξεσηκώθηκε μ’ ένα παραλήρημα ενθουσιασμού, ίσως για πρώτη φορά οι Έλληνες έδωσαν εξετάσεις στον τομέα της σωστής οργανώσεως και πήραν άριστα! Η ομοψυχία κατάργησε τη γραφειοκρατία, το πάθος αναπλήρωσε τις ελλείψεις κι όλοι βρέθηκαν στις θέσεις τους έτοιμοι, όσο ποτέ άλλοτε.
Αλλά το κρίσιμο ερώτημα ήταν όχι αν θα πετύχει η επιστράτευση, διότι από τις πρώτες ώρες η «καλή μέρα» φάνηκε. Το πρόβλημα ήταν αν θα κρατούσε η Προκάλυψη, ώστε να προλάβει ο στρατός να ετοιμαστεί και να χτυπήσει. Λίγο πριν από τις 5 το πρωί της 28 Οκτωβρίου όταν ο Μεταξάς ανέβαινε τις σκάλες του Υπουργείου Εξωτερικών, όπου είχε συγκαλέσει έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο, τον προϋπάντησε ο άλλοτε Δήμαρχος της Αθήνας, τότε «Υπουργός Διοικητής Πρωτευούσης» Κώστας Κοτζιάς.

Με «οφθαλμούς λάμποντας» ο Μεταξάς του ανήγγειλε το μεγάλο νέο. Και καθώς προχωρούσε προς το γραφείο του, γύρισε και του είπε: «…Και να σου πω. Εάν κρατήσουν, όπως πιστεύω, οι προφυλακές άμυνα 15 μέρες, όσες χρειάζονται δια να συμπληρωθεί η Επιστράτευση και δεν μας ριχτούν αμέσως οι Γερμανοί, όπως είναι πιθανόν, μη σου φανεί παράδοξο να ιδης τους Ιταλούς στη θάλασσα…»
Η σχεδόν προφητική αυτή δήλωση έμελλε να επαληθευτεί μόνο εν μέρει. Η Προκάλυψη θα κρατούσε με τα δόντια, η επιστράτευση θα συμπληρωνόταν, οι Γερμανοί δεν θα μας χτυπούσαν τότε, αλλά τους Ιταλούς δεν θα τους ρίχναμε ποτέ στη θάλασσα.
Στις 5:30 το πρωί της 28 Οκτωβρίου μέσα στο πηχτό ακόμα σκοτάδι οι άγρυπνοι άνδρες της Προκαλύψεως Ηπείρου είδαν από απέναντι ν’ ανάβουν χίλιες μικρές φλογίτσες. Και σχεδόν αμέσως τους σκέπασε ο ορυμαγδός από παντός είδους εκρήξεις. Οβίδες βαρέας πυροβολικού έσκαγαν πίσω τους και τίναζαν στον αέρα ό,τι οχυρώσεις είχαν ετοιμαστεί, βλήματα πεδινού έπεφταν μπροστά και πίσω τους, θραύσματα από όλμους σκόρπιζαν τον θάνατο και από κοντά, πολύ κοντά, πλησίαζαν τα κροταλίσματα των πολυβόλων. Είχε αρχίσει ο «φραγμός πυρός» που προηγείται κάθε επιθέσεως. Μετά από κάμποση ώρα κι ενώ οι άνδρες σαστισμένοι, τυφλωμένοι από τις εκρήξεις και λασπωμένοι μέχρι τ’ αυτιά κάρφωσαν το βλέμμα στο σκοτάδι της μεθορίου, το ιταλικό πυροβολικό σταμάτησε. Μόνο το βαρύ εξακολουθούσε να βάλλει σε μεγαλύτερη τροχιά πίσω από τις θέσεις τους. Και τότε ακούστηκαν σφυρίγματα και παραγγέλματα από φωνές ξενικές «Αβάντι, Αβάντι…»

Το πεζικό της ΣΙΕΝΑ και της ΦΕΡΡΑΡΑ ξεχυνόταν σε πυκνούς σχηματισμούς. Και σ’ ένα σημείο του μετώπου, όσοι φαντάροι ήταν κοσμογυρισμένοι, γνώριζαν δηλαδή την… Αθήνα, τσίτωσαν τ’ αυτιά τους. Ένας θόρυβος που θύμιζε τα παλιά τραμ της πρωτεύουσας ακούστηκε από πολύ κοντά… Ήταν οι ερπύστριες των Κενταύρων!
Χαράζει η πρώτη μέρα του πολέμου κι από τις βάσεις τους στην Αλβανία ξεκινάει και η αεροπορία του εχθρού. Και «αντιστάσεως από αέρος μη ούσης» οι Ιταλοί πιλότοι σπέρνουν το ηπειρώτικο χώμα με βόμβες και καταιγιστικά πυρά πολυβόλων. Ο Έλληνας πεζικάριος παίρνει την πρώτη γεύση του πολέμου. Κι όμως στα περισσότερα σημεία τα τμήματα Προκαλύψεως συμπτύσσονται κανονικά. Άλλωστε η διαταγή αυτή είναι. Να δώσουν αγώνα οπισθοφυλακών μέχρι την κύρια γραμμή αμύνης: Καλαμάς-Καλπάκι. Εκεί θα σταθούν. Αλλού όμως παρατηρείται σύγχυση. Στη στενωπό Χάνι-Δελβινάκι η υποχώρηση κάτω από τα συγκεντρωμένα πυρά των Ιταλών, γίνεται άτακτη… Μέχρι τα Γιάννενα φτάνει ο απόηχος από τις εκρήξεις των αεροπορικών επιδρομών και του βαρέος πυροβολικού.

Ο Κατσιμήτρος μαθαίνει τα νέα. Αναθέτει τη διοίκηση του Πεζικού της Μεραρχίας στον πυροβολητή Μαυρογιάννη, τον άνθρωπο του. Ο τελευταίος σπεύδει με ενισχύσεις. Κι αλλού πάλι, το πείσμα των μαχόμενων αξιωματικών και ανδρών υπερκεράζει τη γενική διαταγή συμπτύξεως. Στους παραμεθόριους Δρυμάδες ένας γενναίος λοχαγός, ο Χρήστος Παπακώστας μάχεται σκληρά και υποχωρεί μόνο όταν κοντεύει να κυκλωθεί. Η Προκάλυψη ξέρει τις εντολές της… Η Μεραρχία χρειάζεται χρόνο, χρόνο και πάλι χρόνο. Πιο ανατολικά, προς την Κόνιτσα, δημιουργείται ένα επικίνδυνο πρόβλημα… Ενώ όλες οι υπονομευμένες γέφυρες ανατινάχτηκαν για να καθυστερήσουν τον εχθρό, στον Αώο στο σημείο όπου επιβλητικός ο μεγάλος ποταμός αναστρέφεται προς την Αλβανία, στη μεγάλη γέφυρα Χάνι-Μπουραζάνι ο δυναμίτης πυροδοτήθηκε αλλά δεν εξερράγη…

Η περιοχή αυτή ανήκει στον «τομέα Μέρτζανης», είναι μια από τις κύριες πύλες εισόδου των Ιταλών. Οι τελευταίοι φέρνουν άρματα μάχης που ελίσσονται στις όχθες του Αώου. Εκεί κοντά στα υψώματα του Αηδονοχωρίου, ένας άλλος γενναίος, ο ταγματάρχης Βερσής έχει ένα λόχο πεζικού και μια πυροβολαρχία ορειβατικού. Βάλλουν καταιγιστικά εναντίον των Ιταλών. Δύο άρματα που προχωρούν πέφτουν σε μια βαθιά, καμουφλαρισμένη αντιαρματική τάφρο. Άλλα δύο καθώς οπισθοχωρούνε πέφτουν σε ναρκοπέδια. Το πυροβολικό μας τους δίνει τη χαριστική βολή… Από τα χαρακώματα τους οι φαντάροι μας αλαλάζουν… Είναι η πρώτη φορά που αντικρίζουν άρματα του εχθρού και μάλιστα τα βλέπουν να υποχωρούν… Κι ενώ τα πολυβόλα του Αηδονοχωρίου εξακολουθούν να κελαηδούν, μια ιαχή υψώνεται από παντού. Για πρώτη φορά στον πόλεμο αυτό. Η ιστορική κραυγή: «ΑΕΡΑΑΑ!».
Το σούρουπο ξαναπέφτει στην ηπειρώτικη γη… Από παντού ασθμαίνουσες αναφορές δείχνουν πως λίγο-πολύ τα περισσότερα τμήματα της Προκαλύψεως συμπτύχτηκαν σε λογικό βάθος. Η λωρίδα εθνικού εδάφους που παραχωρήθηκε είναι στενή. Μόνο που στην περιοχή των Φιλιατών ο ιταλικός θύλακας είναι αρκετά μεγάλος. Στη διοίκηση της VIII Μεραρχίας η εκεί προώθηση των Ιταλών δημιουργεί ατμόσφαιρα βαριά. Αγωνία συνέχει το επιτελείο του Κατσιμήτρου.
Την άλλη νύχτα, της 29ης προς 30ή Οκτωβρίου, τα καταπονημένα τμήματα Προκαλύψεως της VIII Μεραρχίας συμπτυσσόμενα, συμπλήρωσαν τον επιβραδυντικό τους αγώνα κι εγκαταστάθηκαν μαζί με τον όγκο της μεραρχίας στην κύρια αμυντική γραμμή: Νότια όχθη ποταμού Καλαμά-Καλπάκι. Τα τμήματα αυτά δεν αριθμούσαν πάρα πάνω από τρία Τάγματα… Η σύμπτυξή τους περιείχε όλο το τραγικό μεγαλείο της πρώτης μάχης ενός πολέμου. Αλλού άφθαστοι ηρωισμοί και μικρές, τοπικές αμυντικές επιτυχίες κι αλλού λιποψυχίες και αταξία. Στο κέντρο περίπου της κύριας αμυντικής γραμμής, ο συνταγματάρχης Τσακαλώτος είχε παραλάβει το σύνταγμά του, το 3/40 Ευζώνων, κυριολεκτικά πάνω στην έναρξη του πυρός… Ο τομέας ευθύνης του εκτεινόταν σε μήκος 22 χιλιομέτρων, από το γνωστό οινοπαραγωγό χωριό της Ζίτσας κατά μήκος του Καλαμά μέχρι τη Βροσίνα. Μπροστά στο ποτάμι σχηματιζόταν ένα είδος φυσικού προγεφυρώματος, μια περιοχή που έφερε το γραφικό όνομα Γρανιτσοπούλα, σημειωμένη με ιδιαίτερη έμφαση σ’ όλους τους στρατιωτικούς χάρτες. Ο τομέας του Τσακαλώτου ήταν εξαιρετικά ευαίσθητος. Διότι δέσποζε της παλιάς οδικής αρτηρίας Ιωαννίνων-Ηγουμενίτσας και σε ευρεία έννοια κάλυπτε το αριστερό του κόμβου Ελαίας (Καλπάκι).

Κι ενώ ο Τσακαλώτος διαθέτοντας ελάχιστους πεπειραμένους αξιωματικούς, κράτησε με τα δόντια τις θέσεις του, μαθαίνοντας στους απλοϊκούς ευζώνους πώς να προστατεύονται από τους πρωτόγνωρους σ’ αυτούς πολυβολισμούς των αεροπλάνων, διαπίστωσε, ότι στο αριστερό του, στον παραλιακό τρόπον τινά τομέα, τα πράγματα δεν πήγαιναν καθόλου καλά… Η μεραρχία ΣΙΕΝΑ προχωρούσε ταχύτατα πετυχαίνοντας όλο και βαθύτερη διείσδυση. Ο Τσακαλώτος είχε καταληφθεί από οργή για τον ηγήτορα του διπλανού του τομέα. Αργότερα θα γράψει: «…Ο διοικητής του Αποσπάσματος Φιλιατών απέπνεε την ακαταλληλότητα…»

Δεν είναι γνωστό πού ακριβώς, διότι οι μαύρες σελίδες πάντοτε σκίζονται όταν περάσει η μπόρα, αλλά σε μερικά σημεία του μετώπου τις πρώτες μέρες σημειώθηκαν κρούσματα πανικού και αμαχητί εγκαταλείψεως των θέσεων από αξιωματικούς και στρατιώτες. Η «κρυάδα» που περνούν αυτοί που, ως επί το πλείστον χωρίς καμιά πολεμική πείρα, δέχονται τα πρώτα πλήγματα μιας σύγχρονης και ισχυρός στρατιωτικής μηχανής, δικαιολογεί μια κάμψη της ανθρώπινης αντοχής. Αλλά ο στρατιωτικός νόμος είναι αμείλικτος.

Κι ο στρατηγός Κατσιμήτρος, όπου δεν πέτυχε η επί τόπου προσπάθειά του να εμψυχώσει όσους δείλιασαν, αναγκάστηκε να στήσει έκτακτα στρατοδικεία και να εκτελέσει μερικούς λιπόψυχους με συνοπτική διαδικασία!
Στις 31 Οκτωβρίου προκεχωρημένα τμήματα των Ιταλών πλησίασαν το Καλπάκι! Σε λίγο στο στρατηγικό αυτό σημείο ο εχθρός θα συγκέντρωνε την αιχμή του δόρατος του, τη θωρακισμένη μεραρχία των Κενταύρων…

Η ώρα του Κατσιμήτρου για να αποδείξει ότι «οι Ιταλοί δεν θα περάσουν» είχε σημάνει. Παρόλο ότι ανησυχούσε για το άκρο αριστερό του στην περιοχή Φιλιατών, ο διοικητής της VIII Μεραρχίας παρέμενε αμετακίνητος στο σχέδιο του. Να δώσει τη μάχη στο Καλπάκι… Την 1 Νοεμβρίου κάπως περιορισμένα και στις 2 Νοεμβρίου με πρωτοφανή σφοδρότητα οι Ιταλοί άρχισαν την επίθεση τους εναντίον του Καλπακίου.

Η προσπάθειά τους εκδηλώθηκε κυρίως με άρματα μάχης και ισχυρότατη υποστήριξη πυροβολικού και αεροπορίας, ενώ το πεζικό ακολουθούσε με μικρότερες δυνάμεις.

Ο Κατσιμήτρος είχε μεθύσει. Έμοιαζε με τον πιλότο ενός καταδιωκτικού που ρίχνεται εναντίον του αντιπάλου, νεκρώνοντας τον ασύρματό του για να μην παίρνει αντίθετες εντολές την ώρα που εξορμά για το θήραμα που κυνηγάει… Κι έτσι γινόταν και στο Καλπάκι.

Οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί είχαν καταστρέψει τις τηλεγραφικές γραμμές και οι ασύρματοι δεν λειτουργούσαν…

Την ώρα που απολάμβανε τις πρώτες του αμυντικές επιτυχίες εναντίον των «Κενταύρων», φτάναν με καθυστέρηση οι εντολές του Γενικού Στρατηγείου. Στις 1 και 2 Νοεμβρίου έλαβε αργοπορημένα δύο εντολές του Στρατηγείου.

Με την πρώτη εντέλλετο να μη διεκδικεί έδαφος αλλά να προσέχει στ’ ανατολικά του το Μέτσοβο και προς νότο την Αιτωλοακαρνανία, και στη δεύτερη (υπ’ αρ. 131681/31.10.40): «…να μην αγκιστρωθεί στο Καλπάκι… και να συμπτυχθεί στο Μέτσοβο…»

Αλλά ήταν πια αργά. Η μάχη είχε αρχίσει. Και ο πεισματάρης Κατσιμήτρος θα παρήκουε άλλη μια φορά…

Επιμέλεια: Γιάννης Φελεμέγκας